Ζητήματα αξιοπιστίας και “πρόωρης γήρανσης” για το Facebook

Η ανάπτυξη του Facebook είναι συνυφασμένη με την ανάδυση της  ψηφιακής εποχής. Το δίκτυο, που ξεκίνησε ως ένας τρόπος διασύνδεσης φίλων και συμφοιτητών του Χάρβαρντ, έγινε μια παγκόσμια πλατφόρμα διασύνδεσης των χρηστών και σημείο αναφοράς- σε βαθμό μάλιστα που δεν αποκλείεται να χρησιμοποιήθηκε ακόμη και για την εκλογή του Προέδρου Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες. 

Η διείσδυση του συγκεκριμένου κοινωνικού μέσου δικτύωσης είναι τόσο μεγάλη που καλύπτει όλο το φάσμα της καθημερινότητας από τη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων, τη διατήρησή τους, μέχρι την καταγραφή της συμπεριφοράς των χρηστών εν γένει, (ενδιαφέροντα, χόμπι, κοινοποιήσεις παρουσίας σε τοποθεσίες). Το Facebook, έγινε ο τόπος, στον οποίο οι χρήστες δηλώνουν ασφαλείς μετά την εκδήλωση σεισμού. Η εφαρμογή του Messenger άρχισε να ανταγωνίζεται τα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και τα γραπτά μηνύματα (sms). Το προφίλ στο Facebook αποτελεί κατά κάποιον τρόπο «ψηφιακή ταυτότητα», καθώς γινόμαστε καχύποπτοι όταν κάποιος δεν διατηρεί προφίλ στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης.

Η επίσκεψη σε σελίδες μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι η δεύτερη πιο δημοφιλής συνήθεια των Ελλήνων, μετά την επίσκεψη σε μηχανές αναζήτησης. Στα 14 της χρόνια, η πλέον διαδεδομένη πλατφόρμα συνέβαλε στην αναδιάταξη του δημόσιου διαλόγου καθώς από τη μία πλευρά, κι άλλαξε τον τρόπο που βιώνονται οι διαπροσωπικές σχέσεις από την άλλη. Ωστόσο, έχει έρθει αντιμέτωπη με μια σειρά από ζητήματα που θέτουν τη λειτουργία της  αλλά και την αποδοχή των χρηστών, σε κίνδυνο.

Το σκάνδαλο της μεγαλύτερης διαρροής και κατάχρησης προσωπικών δεδομένων από την εταιρία ανάλυσης δεδομένων, Cambridge Analytica,- το μεγάλο ζήτημα των τελευταίων ετών, με μεγάλο πεδίο δράσης στο Facebook-, οι ψευδείς ειδήσεις– τα γνωστά σε όλους μας fake news– αλλά και η ηλικιακή διαφοροποίηση των νέων χρηστών, αποτελούν ζητήματα, που καλείται να διαχειριστεί η πιο δημοφιλής παγκόσμια διαδικτυακή πλατφόρμα. Το Facebook, για πρώτη φορά μετά την 14χρονη παρουσία του, βιώνει αλλεπάλληλες κρίσεις, που αφορούν στην αξιοπιστία του αλλά και θέτουν, για πρώτη φορά τόσο έντονα, σε κίνδυνο την εικόνα του στο παγκόσμιο κοινό του. Το Facebook γερνάει αλλά παράλληλα κάνει τα λάθη ενός εφήβου.

Ζητήματα ασφάλειας

Ένα από αυτά είναι το ζήτημα της ασφάλειας και κατ’ επέκταση της διασφάλισης των στοιχείων της ιδιωτικής ζωής  των χρηστών του. Γεγονός είναι ότι  διακίνηση της πληροφορίας κατέχει τον πλέον ουσιαστικό ρόλο στη διαδικασία της μαζικής επικοινωνίας κι αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας (Castells, 2004). Τι συμβαίνει λοιπόν όταν η πληροφορία που διαχέεται από εμάς τους ίδιους, χρησιμοποιείται, για τη χειραγώγηση του κοινού ή για προπαγανδιστικές σκοπιμότητες; Η βασική διαφοροποίηση των νέων τεχνολογιών –σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα- είναι η αποκεντρωμένη φύση τους και η έλλειψη διαμεσολάβησης. Η «ουδέτερη» πλατφόρμα του Facebook, ωστόσο, χρησιμοποιήθηκε από την Cambridge Analytica, την εταιρεία πολιτικών συμβούλων που επεξεργάστηκε δεδομένα του Facebook, προκειμένου να επηρεάσει τις αμερικανικές εκλογές υπέρ του Τραμπ. Όπως αποκάλυψαν, η βρετανική εφημερίδα «Guardian» και η αμερικανική «New York Times»,  η βρετανική εταιρεία, Cambridge Analytica, είχε πρόσβαση σε δεδομένα 87 εκατομμυρίων χρηστών. Η συλλογή προσωπικών πληροφοριών σε μεγάλη κλίμακα μέσω τεστ προσωπικότητας που έκαναν ο χρήστες, χρησιμοποιήθηκε από την εταιρεία, η οποία δημιούργησε προφίλ των χρηστών και τους έστειλε εξατομικευμένα μηνύματα πριν από τις εκλογές του 2016, στηρίζοντας τον Τραμπ και κατηγορώντας την αντίπαλό του, Χίλαρι Κλίντον.

Το Facebook είδε τη χρηματιστηριακή αξία του να συρρικνώνεται κατά 100 δισ. δολάρια. Το σκάνδαλο της μεγαλύτερης διαρροής προσωπικών δεδομένων οδήγησε στην πυρά τον Μαρκ  Ζάκερμπεργκ, ο οποίος έχασε την εμπιστοσύνη των χρηστών της δημοφιλούς πλατφόρμας, μετά την αποκάλυψη ότι σε ζητήματα αξιοπιστίας και ασφάλειας των πληροφοριών, δεν είχε πράξει τα δέοντα.

Ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ απολογήθηκε. Ενώπιον της Αμερικανικής Γερουσίας, ανέλαβε την πλήρη ευθύνη για τη μαζική διαρροή προσωπικών δεδομένων χρηστών του ιστότοπου κοινωνικής δικτύωσης. «Είναι ξεκάθαρο σήμερα ότι δεν κάναμε αρκετά πράγματα για να αποτρέψουμε να χρησιμοποιηθούν τα εργαλεία αυτά για κακό». «Ήταν δικό μου λάθος και λυπάμαι», είπε.

Ωστόσο, δεν είναι η πρώτη φορά που απολογείται. Και αυτό είναι απορίας άξιο. Πώς γίνεται να απολογείται διαρκώς, ενώ εμμένει στην άποψή του περί ουδέτερου τεχνολογικού μέσου. Πώς γίνεται να είναι ουδέτερο τεχνολογικό μέσο μια δημόσια πλατφόρμα, από την οποία «ψάρεψε» μια εταιρεία πολιτικών συμβούλων εκατομμύρια προσωπικά δεδομένα χρηστών και τα χρησιμοποίησε για να δημιουργήσει εξατομικευμένες πολιτικές διαφημίσεις, ως εξαιρετικά αποδοτική μηχανή χειραγώγησης των ψηφοφόρων μέσω του microtargeting (η χρήση τεχνικών και στατιστικών μεθόδων από πολιτικά κόμματα και προεκλογικές εκστρατείες για εξόρυξη δεδομένων άμεσου μάρκετινγκ). Με αυτό τον τρόπο, επιχειρείται η απαξίωση της  παραδοσιακής δημοσιογραφίας (Τύπος, ραδιόφωνο, τηλεόραση) ενώ επιτυγχάνεται η εξατομικευμένη, προσαρμοσμένη στον καθένα προπαγάνδα.

Σε κάθε περίπτωση, ο Ζάκερμπεργκ τα τελευταία χρόνια, απολογείται και στη συνέχεια επανέρχεται με βελτιώσεις του προϊόντος του.

Fake news

Το Facebook δεν περιορίστηκε στην ανταλλαγή προσωπικών μηνυμάτων ή  στην ανταλλαγή απόψεων. Επιχείρησε και πέτυχε να ανταγωνιστεί το twitter στο πεδίο της ενημέρωσης. Ήταν όμως έτοιμο να το κάνει;

Προσπαθώντας να «περάσει» την άποψη ότι αναπαράγει ειδήσεις και ότι είναι απλώς μια δημόσια, ουδέτερη πλατφόρμα, στην οποία διαχέεται η πληροφορία, έπεσε στην παγίδα της αμφισβήτησης της ανάγκης ύπαρξης του πυλωρού, του gatekeeping. Η «ουδέτερη» δημόσια πλατφόρμα λοιπόν μετατράπηκε σε αρένα ψευδών ειδήσεων.   Μέσα σε αυτό το εκρηκτικό πλαίσιο, με την αξιοπιστία του Facebook να διακυβεύεται και μια σειρά από εταιρείες να το εγκαταλείπουν, η δημοφιλής πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης,  προσπαθεί να αντιμετωπίσει τη διασπορά των fake news. Οι ψευδείς ειδήσεις, είχαν και έχουν μεγάλο πεδίο δράσης στο Facebook.

Tο Facebook δέχθηκε δριμεία κριτική, και συγκεκριμένα για τον τρόπο, που συνέβαλε στην εξάπλωση της παραπληροφόρησης κατά τη διάρκεια των αμερικανικών προεδρικών εκλογών του 2016. Πλέον, με τα νέα μέτρα που ανακοίνωσε ο Ζάκεμπρεγκ για την αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων,  το Facebook εδράζεται στους χρήστες του, οι οποίοι θα αξιολογούν την αξιοπιστία του μέσου και της είδησης που προβάλλεται. Με αυτόν τον τρόπο το κοινωνικό δίκτυο θα αποφύγει να κατηγορηθεί πως υποκρύπτει την αλήθεια. Αυτό φυσικά μένει να αποδειχτεί στην πράξη.

Ένα νεανικό μέσο που έχει αρχίσει να γίνεται ηλικιωμένο;

Όλοι γνωρίζουμε ότι τα μέσα λίγο πολύ μεγαλώνουν με το κοινό τους. Αλλά στην περίπτωση που Facebook, αν τα αποτελέσματα των ερευνών είναι σωστά, πρόκειται για μια περίπτωση γρήγορης γήρανσης. Σύμφωνα με την έρευνα της eMarketer, το 2018 ο αριθμός των χρηστών του Facebook αναμένεται να μειωθεί κατά 5,6% στην ηλικιακή ομάδα 12-17 ετών και κατά 5,8% στην ομάδα 18-24 ετών. Είναι η πρώτη φορά που η eMarketer προβλέπει μείωση των χρηστών του Facebook στην ηλικιακή ομάδα 18-24 ετών. Αντίθετα, το Snapchat και το Instagram, αποτελούν πόλους έλξης για τους νέους χρήστες. Από την άλλη πλευρά, το Facebook εξακολουθεί να προσελκύει τους μεγαλύτερους σε ηλικία χρήστες και αναμένεται να παραμείνει στους 169,5 εκατομμύρια χρήστες το 2018. Αυτό σημαίνει ότι οι ηλικίες άνω των 55 ετών, αναμένεται να γίνουν η δεύτερη μεγαλύτερη δημογραφική ομάδα των χρηστών του Facebook. Φαίνεται ότι καθώς ο αριθμός των εν λόγω ηλικιών αυξάνεται, αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα προσέλκυσης νεαρότερων χρηστών, ιδίως για νεαρά άτομα που γνωρίζουν ότι στο Fb «συχνάζουν» οι γονείς και δάσκαλοί τους.

Επιπλέον, σε έρευνες του Pew Research Center, σχετικά με τη χρήση των κοινωνικών μέσων, παρουσιάζονται σημαντικές διαφοροποιήσεις στη χρήση των μέσων κοινωνικών δικτύωσης ανάλογα με την ηλικία των χρηστών. Οι Αμερικανοί ηλικίας 18 έως 24 ετών, είναι πολύ πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν πλατφόρμες όπως το Snapchat, το Instagram και το Twitter. Οι διαφορές αυτές είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτες όσον αφορά στο Snapchat: το 78% των χρηστών ηλικίας 18 έως 24 ετών είναι χρήστες Snapchat, με το ποσοστό αυτό να μειώνεται στο 54% μεταξύ των ηλικιών 25 έως 29 ετών.

Με εξαίρεση τα άτομα των 65 ετών και άνω, το Facebook χρησιμοποιείται από την πλειοψηφία των Αμερικανών και όλες τις δημογραφικές ομάδες. Ωστόσο, άλλες πλατφόρμες προσελκύουν πιο έντονα ορισμένα υποσύνολα του πληθυσμού. Εκτός από το Instagram και το Snapchat που αναφέρονται παραπάνω, αυτά είναι μερικά από τα σημαντικότερα παραδείγματα: τo Pinterest παραμένει ουσιαστικά πιο δημοφιλής πλατφόρμα στις γυναίκες (41% των οποίων λένε ότι το χρησιμοποιούν) σε σύγκριση με τους άνδρες (16%). Το LinkedIn παραμένει ιδιαίτερα δημοφιλές στους αποφοίτους κολλεγίων και εκείνους με υψηλό εισόδημα.

Για το σημερινό νεανικό κοινό, το Facebook αποτελεί έναν εν δυνάμει  τόπο ελέγχου, τιμωρίας ή και ντροπής, καθώς σταδιακά βλέπουν ότι στον άλλοτε δικό τους νεανικό τόπο, εισέρχονται πολύ μεγαλύτερα ηλικιακά άτομα. Κάθε φορά λοιπόν που οι μεγαλύτερες ηλικίες καταλαμβάνουν έναν χώρο, το νεανικό κοινό στρέφεται σε διαφορετικές πηγές. Από τη μία πλευρά, το Facebook παραμένει η πιο δημοφιλής πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης στις ΗΠΑ, από την  άλλη, τα νεαρά άτομα κάτω των 25 ετών στρέφονται ολοένα και περισσότερο στο Snapchat, όπως προαναφέρεται. Το ερώτημα έγκειται στο τι θα συμβεί, κάθε φορά που γονείς και οι παππούδες των νέων «καταλαμβάνουν» ένα ψηφιακό χώρο, που θεωρούν “δικό” τους.