Μια σύντομη και περιεκτική ιστορία της οικονομίας σε μόλις 237 σελίδες από τον Andrew Leigh

Το πεδίο εφαρμογής του βιβλίου, σε μετάφραση Γιώργου Μαραγκού, εκτείνεται πέρα από τις παραδοσιακές οικονομικές αφηγήσεις. Αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο της τέχνης, του αθλητισμού, των παιχνιδιών, των κυβερνήσεων, των καθεστώτων, των παγκόσμιων πολέμων, των λιμών, της τεχνολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης, της ανθρώπινης συμπεριφοράς, των στρατηγικών μάρκετινγκ και του υπερπληθωρισμού. Παρέχει μια προσιτή εισαγωγή στον τρόπο με τον οποίο οι κυβερνήσεις διαχειρίζονται τις υφέσεις και τον πληθωρισμό, στον τρόπο με τον οποίο γεωγραφικοί και κοινωνικοί παράγοντες επηρεάζουν την υλική μας ευημερία αλλά και στον τρόπο με τον οποίο οι κοινότητες μπορούν να συνεργαστούν προς αμοιβαίο όφελος.

Ένα σύστημα αγορών που απέχει μακράν από το τέλειο

Στην εισαγωγή του βιβλίου, ο Leigh αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ενώ οι προϊστορικοί άνθρωποι καλούνταν να κάνουν τα πάντα προκειμένου να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, οι σύγχρονοι εργαζόμενοι εξειδικεύονται σε ό,τι κάνουν καλύτερα. Οι αγορές επιτρέπουν στους πολίτες κάθε κράτους να ανταλλάσσουν την παραγωγή τους με αυτή των άλλων, ενώ οι τιμές δημιουργούν κίνητρα για να παράγονται περισσότερα αγαθά όταν υπάρχει έλλειψη και λιγότερα όταν υπάρχει αφθονία. Φυσικά, όπως και ο ίδιος ο συγγραφέας σημειώνει, το σύστημα των αγορών σε καμία των περιπτώσεων δεν θεωρείται τέλειο. Η αποτυχία των αγορών οδηγεί σε προβλήματα όπως η ανεργία, τα καρτέλ, η κυκλοφοριακή συμφόρηση, η υπεραλίευση και η μόλυνση, μεταξύ άλλων πολλών.

Πρώτες κοινωνίες, ταξίδια και ναυσιπλοΐα

Στο πρώτο κεφάλαιο, ο συγγραφέας αναλύει για τις πρώτες κοινωνίες των ανθρώπων, θέτοντας στο μικροσκόπιο τη Γεωργική Επανάσταση. Η γεωργία ήταν πιο αποδοτική από το κυνήγι ή τη συλλογή τροφής, κι έτσι δεν ήταν απαραίτητο να εργάζονται όλοι σε μια κοινωνία. Στην ουσία, για πρώτη φορά παρουσιάστηκε η δυνατότητα εξειδίκευσης ορισμένων ατόμων ως τεχνιτών ή χτιστών. Ο Leigh αναφέρει τον πολιτισμό της κοιλάδας του Ινδού ως το καλύτερο ιστορικό παράδειγμα μιας κοινότητας όπου η μόνιμη εγκατάσταση με βάση τη γεωργία είχε ως αποτέλεσμα την ευημερία για όλους. Παρόλα αυτά, δυστυχώς η Γεωργική Επανάσταση ανέδειξε κάποιους κακοπροαίρετους ηγεμόνες. Οι ηγέτες και οι οικογένειές τους αποκτούσαν πλούτο απομυζώντας πόρους από τον πληθυσμό και χρηματοδοτώντας έναν στρατό που είχε σκοπό την καταστολή. Σε αρκετές κοινωνίες οι ηγεμόνες αναλάμβαναν την εξουσία δια της βίας και ήλεγχαν τον πληθυσμό μέσω του φόβου.

Το δεύτερο κεφάλαιο ασχολείται με την κινητικότητα, δηλαδή τα ταξίδια. Οι πόλεις με λιμάνι έγιναν οικονομικά κέντρα. Το Μεγάλο Κανάλι στην Κίνα έδωσε ώθηση στην ευημερία, ενθάρρυνε τα ταξίδια και επίσης αύξησε την πολιτική σταθερότητα. Το έτος 1.000, το βιοτικό επίπεδο στην Κίνα υπερέβαινε εκείνο της Αγγλίας. Κι άλλες πόλεις όμως γνώρισαν οικονομική άνθιση λόγω των λιμανιών τους, όπως η Βενετία, η οποία στις αρχές του 14ου αιώνα είχε καταστεί το τραπεζικό κέντρο του κόσμου.

Στη συνέχεια, ο Leigh εξηγεί με τον απλό αλλά συγχρόνως παραστατικό τρόπο με τον οποίο είναι γραμμένο εν συνόλω το βιβλίο τι συνέβη σε γενικές γραμμές κατά τη λεγόμενη εποχή της ναυσιπλοΐας. Η σχετική ευημερία της Ευρώπης ήταν υπεύθυνη για τη χρηματοδότηση σταθερών βελτιώσεων στη ναυτική τεχνολογία. Βέβαια, παρά την εξέλιξη των καραβιών κατά τον 15ο και 16ο αιώνα και τη δυνατότητά τους πλέον να ταξιδεύουν πλέον πιο μακριά, οι πρώτοι εξερευνητές αγνοούσαν ακόμη πολλά. Εξερευνητές όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος, ο Βάσκο Ντα Γκάμα και ο Φερδινάνδος Μαγγελάνος επιχείρησαν να χρηματοδοτήσουν τα ταξίδια τους με νέα προϊόντα, νέες αγορές και νέα γη. Παρόλο που η ανακάλυψη νέων χωρών και η μείωση του κόστους των μεταφορών ήταν αναγκαίες προκειμένου να αναπτυχθεί το εμπόριο, αυτό δεν έγινε χωρίς συνέπειες: κατά την «Κολομβιανή Ανταλλαγή» του 16ου αιώνα, εκτός από πορτοκάλια, ζάχαρη και γουρούνια, μεταφέρθηκαν στην αμερικανική ήπειρο από την ευρωπαϊκή ασθένειες όπως η ευλογιά, η ιλαρά, η γρίπη και η ανεμοβλογιά. Σε ορισμένα μέρη, λόγω των ασθενειών αυτών πέθαναν πάνω από τα τέσσερα πέμπτα του πληθυσμού. Εκτός αυτού, μεταξύ 1501 και 1866 πωλήθηκαν ως δούλοι στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού περισσότεροι από 12 εκατομμύρια άνθρωποι. Η εποχή του Σαίξπηρ, παρά το ταλέντο του ίδιου, υπήρξε μια εποχή δουλείας και προκατάληψης, γεμάτη βαρβαρότητα.

Βιομηχανική Επανάσταση: Ορόσημο τεχνολογικών αλλαγών

Λίγο πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση, η φτώχεια μάστιζε την υφήλιο, καθώς η οικονομική ανάπτυξη είχε ως απότοκο έναν μεγαλύτερο πληθυσμό αλλά όχι ένα βελτιωμένο βιοτικό επίπεδο. Με τη Βιομηχανική Επανάσταση, που στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα σύνολο αλληλένδετων επαναστάσεων σύμφωνα με τον οικονομολόγο Ρόμπερτ Άλεν, άλλαξαν άρδην τα πράγματα. Η πιο σημαντική επανάσταση ήταν η τεχνολογική, καθώς κατά τον 18ο αιώνα ένα κύμα εφευρέσεων «σάρωσε» την Αγγλία. Όσον αφορά τους θεσμούς, οι αγορές κεφαλαίου επέτρεψαν στους επενδυτές να αντλούν χρήματα, ενώ οι αγορές ασφαλίσεων τούς επέτρεψαν να μειώνουν τον κίνδυνο. Ο συγγραφέας χαρακτηριστικά αναφέρει ότι «η σύγχρονη οικονομική επιστήμη αναδύθηκε μέσα από το ίδιο καζάνι απ’ όπου ξεπετάχτηκε και η Βιομηχανική Επανάσταση».

Α' Παγκόσμιος και Β' Παγκόσμιος Πόλεμος: Μια μελανή σελίδα και για την οικονομία

Ο Leigh κατόπιν γράφει για την άνοδο του εμπορίου, των ταξιδιών και της τεχνολογίας, ενώ μεταξύ άλλων καταπιάνεται με την οικονομία κατά την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και ύστερα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ο 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος συγκεκριμένα επέφερε μεγάλη οικονομική ζημιά, που επεκτάθηκε πολύ μετά το 1918 χρονικά. Ο υπερληθωρισμός προκάλεσε χάος στην οικονομία του γερμανικού κράτους, και φυσικά όλη αυτή η οικονομική ταραχή δημιούργησε τις συνθήκες προκειμένου ο Αδόλφος Χίτλερ να ανελιχθεί στην ηγεσία της Γερμανίας και να γίνει καγκελάριος το 1933. Η Μεγάλη Ύφεση δημιούργησε προβληματισμούς στους οικονομολόγους, καθώς κάποιοι όπως ο Βρετανός οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς θεωρούσαν τις υφέσεις οδυνηρές και αχρείαστες, ενώ άλλοι, όπως ο Αυστριακός οικονομολόγος Φρίντριχ Φον Χάγιεκ, πίστευαν ότι οι υφέσεις αντιστοιχούσαν σε εκκαθάριση των κακών επενδύσεων, και άρα ήταν αναγκαίο κακό.

Όσον αφορά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο συγγραφέας αναφέρει ότι δεν υπήρξαν στην πραγματικότητα καθοριστικές μάχες, και ο πόλεμος ήταν κατά κύριο λόγο ένας ανταγωνισμός στο πεδίο της βιομηχανικής παραγωγής. Οι συμμαχικές δυνάμεις (Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία και οι σύμμαχοί τους) είχαν περισσότερους πόρους στη διάθεσή τους από τις δυνάμεις του Άξονα (Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία και οι δικοί τους σύμμαχοι). Η οικονομική ζημιά που προκάλεσε ο πόλεμος αυτός ήταν πολύ περισσότερο καταστροφική απ' ό,τι εκείνη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, και αυτό επειδή τα χρόνια που μεσολάβησαν είχαν εξελιχθεί αρκετά οι τεχνολογίες του θανάτου, με τις εμπρηστικές και ατομικές βόμβες κατά τον Β' ΠΠ να ισοπεδώνουν ολόκληρες πόλεις. Ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είδε τη διεύρυνση των φόρων εισοδήματος, με αποτέλεσμα να πληρώνουν πλέον φόρο οι περισσότεροι εργαζόμενοι.

Και τα υπόλοιπα είναι ιστορία

Στα μεταπολεμικά χρόνια, η αναδιανομή από τους τυχερούς στους άτυχους γίνονταν μέσα από το σύστημα πρόνοιας όσο και μέσα από το φορολογικό σύστημα, όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο Leigh. Οι φόροι εισοδήματος ήταν κλιμακωτοί. Αυτό σημαίνει ότι τα κορυφαία εισοδήματα πλήρωναν υψηλότερα ποσοστά φόρων. Τα σωματεία αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερη ισχύ, και μάλιστα κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες αυτά ενισχύθηκαν κατά πολύ, μιας και τη δεκαετία του 1970 ένας στους τρεις υπαλλήλους στην ομάδα προηγμένων χωρών του ΟΟΣΑ ήταν εγγεγραμμένοι σε κάποιο σωματείο. Πλέον μπορούμε να μιλάμε για μια "ένδοξη τριακονταετία", κατά την οποία οι κυβερνήσεις διαφόρων χωρών έφεραν υψηλή οικονομική ανάπτυξη, ενώ ο πλούτος εξαπλώθηκε, όπως επίσης και η ιδιοκατοίκηση. Επίσης, παρατηρήθηκε μεγάλης κλίμακας είσοδος των γυναικών στο έμμισθο εργατικό δυναμικό, μια σπουδαία εξέλιξη στον εργασιακό τομέα.

Από εκεί και έπειτα, ραγδαίες αλλαγές έμελλαν να σημειωθούν σε κάθε γωνιά του πλανήτη, τις οποίες εν συντομία καλύπτει ο Leigh καλύποντας έως και τα χρόνια μετά την πανδημία του Covid-19.

Από τη γεωργική επανάσταση μέχρι την υπερθέρμανση του πλανήτη, ο Andrew Leigh αφηγείται την ιστορία των οικονομικών που εκτείνεται σε αιώνες και ηπείρους, αναδεικνύοντας την ποικιλομορφία του κλάδου. Εξετάζει μεταξύ άλλων πολλών τις ριζοσπαστικές ρίζες του παιχνιδιού Monopoly, γιατί η εφεύρεση του αρότρου επιδείνωσε την ανισότητα των φύλων, πώς ορισμένες ασθένειες διαμόρφωσαν τα πρότυπα της αποικιοκρατίας και τους λόγους για τους οποίους οι ουρανοξύστες εμφανίστηκαν πρώτοι στις αμερικανικές πόλεις. Ένα μικρό μεν βιβλίο, που όμως κερδίζει το αναγνωστικό κοινό με την οξυδέρκεια με την οποία είναι γραμμένο αλλά και την απλότητα στην επεξήγηση των όρων, η οποία και το καθιστά κατάλληλο ανάγνωσμα ακόμα και για όσους δεν είχαν μέχρι πρότινος καμία επαφή με την οικονομική επιστήμη.

Ο Andrew Leigh είναι Αυστραλός οικονομολόγος και μέλος του Κοινοβουλίου από το 2010. Κατέχει διδακτορικό δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και είναι μέλος της Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών της Αυστραλίας. Πριν εκλεγεί βουλευτής, ήταν καθηγητής Οικονομικών στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας.