«Water for thought» με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα του Νερού

Βασικός στόχος της Παγκόσμιας Ημέρας Νερού είναι η υποστήριξη της επίτευξης του Στόχου 6 του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη: Νερό και αποχέτευση για όλους έως το 2030. Το γλυκό νερό εντοπίζεται στο 2,61% της επιφάνειας της γης ενώ το υπόλοιπο 97,39% καλύπτεται από θαλασσινό νερό. Από αυτό το ελάχιστο ποσοστό γλυκού νερού, μόλις το 0,02% είναι λίμνες και ποταμοί. Επαρκεί αυτό για να καλύψει τις ανάγκες της ανθρωπότητας και να επιτύχει το στόχο του ΟΗΕ; Μήπως η κλιματική αλλαγή έχει αλλάξει τα δεδομένα;

Ανομβρία και ακραίες βροχοπτώσεις

Η ανομβρία, είναι χαρακτηριστικό της μεσογειακής λεκάνης, τα τελευταία χρόνια, αναφέρει ο κ. Άρης Ψιλοβίκος, Καθηγητής στο Τμήμα Γεωπονίας Ιχθυολογίας & Υδάτινου Περιβάλλοντος και Διευθυντής του Εργαστηρίου Οικοϋδραυλικής & Διαχείρισης Εσωτερικών Υδάτων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και μέλος του Δ.Σ. στην Ελληνική Υδροτεχνική Ένωση. Τα ακραία φαινόμενα, ως απότοκα της κλιματικής αλλαγής, αποτελούν στοιχεία της καθημερινότητας μας. Ποια είναι όμως αυτά;

Οι έντονες βροχοπτώσεις είναι βασικό χαρακτηριστικό του μεσογειακού χώρου. Τα νερά των κατακρημνισμάτων, συγκεντρώνονται σε πολύ μικρά χρονικά διαστήματα προκαλώντας αστραπιαίες πλημμύρες και ακραία (αιχμηρά) καιρικά φαινόμενα, όπου η μέση ετήσια βροχόπτωση συγκεντρώνεται σε ένα 24ώρο. Πρόσφατα παραδείγματα: Ιανός, 17-18/9/2020 με 450 mm βροχής στη Λ. Πλαστήρα, Daniel, 5/9/23 με 450 mm βροχής στο Βόλο και Dana με 491 mm βροχής στη Βαλένθια της Ισπανίας σε 8 ώρες! Το νερό που προέρχεται από αστραπιαίες πλημμύρες, δεν μπορεί να αποθηκευτεί στα υπόγεια υδροφόρα στρώματα, αφού δεν έχει το χρόνο να κατεισδύσει στο έδαφος και απορρέει επιφανειακά. Αυτό ενισχύεται στον αστικό ιστό, όπου κυριαρχεί η στεγανοποίηση του εδάφους, μας λέει ο κ. Ψιλοβίκος.

Στον αντίποδα παρατηρούνται μεγάλα διαστήματα ανομβρίας. Ο υδρολογικός κύκλος αδυνατεί να ανταποκριθεί επαρκώς, αφού η ζήτηση σε νερό είναι μεγαλύτερη από την προσφορά, με αποτέλεσμα η ψαλίδα του ελλείμματος να μεγαλώνει και η ξηρασία με τη λειψυδρία να κυριαρχούν.

Ο συνδυασμός των ακραίων βροχοπτώσεων, των επακόλουθων πλημμυρών, της ανομβρίας και της ξηρασίας επιδεινώνονται από την αύξηση της θερμοκρασίας. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό και με συνθήκες άσκοπης χρήσης και σπατάλης του νερού, οδηγούν σε πίεση το υδατικό ισοζύγιο ζήτησης, με επακόλουθο τη λειψυδρία.

Τα αίτια της λειψυδρίας

Για τη λειψυδρία υπάρχουν φυσικά αίτια αλλά και οικονομικά αίτια, θα μας πει ο κ. Ψιλοβίκος. Όταν το ποσοστό χρήσης των επιφανειακών νερού είναι κάτω του 25% τότε υπάρχει μικρή ή μηδαμινή λειψυδρία, στην οποία παρατηρείται επάρκεια της διαθεσιμότητας του νερού. Όταν αρχίζουμε να πλησιάζουμε το 60% τότε προσεγγίζουμε το καθεστώς λειψυδρίας, ενώ όταν πλέον το ποσοστό χρήσης των διαθέσιμων επιφανειακών υδατικών πόρων είναι άνω του 75%, τότε έχουμε λειψυδρία.

Τα οικονομικά αίτια της λειψυδρίας είναι ανεξάρτητα από τη φυσική διαθεσιμότητα σε νερό, και σχετίζονται με την ανυπαρξία οικονομικών πόρων για υποδομές, όπως για έργα ταμίευσης, μεταφοράς και διύλισής του (υποσαχάρια Αφρική, Λατινική Αμερική, Άπω Ανατολή) (Σχήμα 1):

Σχήμα 1: Οι τέσσερις ζώνες της υδρογείου, αναφορικά με το καθεστώς λειψυδρίας, (Ψιλοβίκος, 2020)

«Σε ότι αφορά την Ελλάδα, υπάρχουν πλούσιες υδατικά περιοχές με υποβαθμισμένα και παλιά δίκτυα ύδρευσης ή έλλειψη ορθολογικής πολιτικής διαχείρισης. Για παράδειγμα, έχουμε περιπτώσεις εξαιρετικής ποιότητας πηγαίων και άμεσα πόσιμων νερών από ορεινούς όγκους που ρέουν ανεκμετάλλευτα προς στη θάλασσα, τη στιγμή που θα μπορούσαν να υδρεύσουν μεγάλες πόλεις, οι οποίες υποφέρουν από κακής ποιότητας νερό και γενικότερα από υδατική ανεπάρκεια», μας λέει ο κ. Ψιλοβίκος.

Στον αντίποδα, υπάρχουν περιοχές, που θα περίμενε κανείς ότι υποφέρουν λόγω υπερκατανάλωσης, όπως τα μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Οι περιοχές αυτές, όμως, είναι υδατικά θωρακισμένες και έχουν στρατηγικά αποθέματα επαρκούς ποσότητας και καλής ποιότητας νερού. Αυτά, έχουν προκύψει από κατάλληλα υδραυλικά έργα υδατοσυλλογής και μεταφοράς νερού μεγάλου κόστους, από μεσαίες έως πολύ μακρινές αποστάσεις, όπως για παράδειγμα η Αθήνα με τους ταμιευτήρες (με τη σειρά της αύξουσας απόστασης) του Μαραθώνα (Φωτογραφία 1), της Υλίκης (Φωτογραφία 2), του Μόρνου και του Εύηνου και η Θεσσαλονίκη με τις πηγές της Αραβησού και τον ποταμό Αλιάκμονα (Φωτογραφία 3).

Φωτογραφία 1: Το Φράγμα του Μαραθώνα και η ομώνυμη Λίμνη (Λήψη με drone)

Φωτογραφία 2: Η Λίμνη Υλίκη χιονισμένη (λήψη με drone)

Φωτογραφία 3: Τα Φράγματα “Βαρβάρες 1 & 2” και η διώρυγα Α0, η οποία υδρεύει τη Θεσσαλονίκη και αρδεύει το κάμπο της Ημαθίας (λήψη με Drone)

Τι συμβαίνει με τις τουριστικές και τις γεωργικές περιοχές;

Από το 1960 έως σήμερα οι ανάγκες ύδρευσης έχουν αυξηθεί κατακόρυφα λόγω αύξησης του πληθυσμού, αύξησης της κατά κεφαλήν κατανάλωσης νερού (από 50 σε 250 λίτρα/κάτοικο/ημέρα), βελτίωσης των συνθηκών υγιεινής, αλλά και λόγω της αλόγιστης χρήσης του νερού από τους τουρίστες κατά τη διάρκεια των ολιγοήμερων διακοπών τους.

Όπως τονίζει ο κ. Ψιλοβίκος, «παράκτιες και νησιωτικές περιοχές, οι οποίες δέχονται μεγάλο αριθμό τουριστών, με αυξημένες εποχιακές καταναλώσεις, καθώς επίσης και περιοχές έντονης γεωργικής δραστηριότητας, υποφέρουν από έντονα φαινόμενα λειψυδρίας και υφαλμύρωσης λόγω υπεραντλήσεων. Σε μερικές περιοχές γεωργικού ενδιαφέροντος, οι υπεραντλήσεις έχουν προκαλέσει καθιζήσεις των εδαφών (Καλοχώρι Θεσσαλονίκης, Κάρλα)».

Απώλειες λόγω της παλαιότητας των δικτύων

«Οι απώλειες των κλειστών υπό πίεση δικτύων είναι κατά μέσο όρο 20% παγκοσμίως και στην Ελλάδα, το ποσοστό αυτό αγγίζει το 40 έως 50%, μας λέει ο κ. Ψιλοβίκος. Χρειάζεται τακτική συντήρηση, έλεγχος με σύγχρονα συστήματα καμερών, σωστή προστασία από θραύσεις αγωγών λόγω υπερπιέσεων και κατάλληλες πιστοποιημένες δοκιμές κατά τη διάρκεια της κατασκευής, με τις οποίες αποφεύγονται οι όποιες αστοχίες από την αρχή».

Ποιότητα νερού

Μία κατηγορία των βασικών χαρακτηριστικών της ποιότητας του νερού, είναι τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά. Αυτά σχετίζονται με τις αισθήσεις του ανθρώπου, δηλαδή την όραση, την αφή, τη γεύση και την οσμή. Οργανοληπτικά χαρακτηριστικά είναι η θολότητα, η οποία προκαλείται από τα αιωρούμενα στερεά, το χρώμα, η γεύση και η οσμή του νερού. Γενικά, οι καταναλωτές βασίζονται στις αισθήσεις τους όταν έρχεται η στιγμή να καταναλώσουν νερό βρύσης, άσχετα εάν οι υπόλοιπες παράμετροι της ποιότητας (φυσικοχημικά, μικροβιολογικά, βαρέα μέταλλα κ.α.) βρίσκονται σε επιτρεπτά όρια. «Άρα, ακόμα κι αν το νερό είναι εντός επιτρεπτών ορίων από τη νομοθεσία, αρκετοί καταναλωτές το αποφεύγουν», θα μας πει ο κ. Ψιλοβίκος.

Μέτρα

Ένα άμεσο μέτρο που πρέπει να ληφθεί σχετίζεται με την εξοικονόμηση του νερού από όλους με την υιοθέτηση ατομικής κουλτούρας εξοικονόμησης νερού. Το ίδιο πρέπει να υπάρχει ως οδηγία από τα ξενοδοχεία προς τους τουρίστες.

Ένα βραχυπρόθεσμο μέτρο σχετίζεται με τον περιορισμό των απωλειών των δικτύων μεταφοράς και διανομής του νερού, από τις δεξαμενές αποθήκευσης ή σημεία υδροληψίας για οικιακές, εμπορικές και τουριστικές χρήσεις.

Μεσοπρόθεσμα θα πρέπει να υπάρξει επακριβής υπολογισμός των σημερινών αναγκών αλλά και της μελλοντικής ζήτησης, με την βοήθεια σύγχρονων υπολογιστικών μεθόδων, όπως το Υδατικό Αποτύπωμα (Water Footprint). Έτσι, υπολογίζεται με ακρίβεια το ετήσιο έλλειμμα σε νερό και για διαφορετικά κλιματικά σενάρια, ακόμα και δυσμενή, τα οποία θα πρέπει να ληφθούν υπόψη. Επίσης, κατασκευή τεχνικών έργων μικρής κλίμακας, σε συνδυασμό με τεχνικές κατασκευής φιλικές προς τα οικοσυστήματα, μας λέει ο κ. Ψιλοβίκος. Μακροπρόθεσμα θα πρέπει να βάλουμε σε προτεραιότητα την περιβαλλοντική εκπαίδευση και την απόκτηση περιβαλλοντικής συνείδησης και σεβασμού προς το περιβάλλον από τα πρώιμα μαθητικά χρόνια.

Σχήμα 2: Ο παγκόσμιος χάρτης του αποτυπώματος νερού (Ψιλοβίκος, 2020, τροποποιημένο από Chapagain & Hoekstra, 2008), χωρίς τις ποσότητες που προορίζονται για εξαγώγιμα προϊόντα

Ευχαριστούμε τον κ. Αρη Ψιλοβίκο για την παραχώρηση των φωτογραφιών από το προσωπικό αρχείο του.