«Στον δρόμο προς την ουτοπία»: Όλη η οικονομία του 20ου αιώνα σε ένα βιβλίο-ορόσημο

Όπως περιγράφει ο Delong, τα τελευταία 150 χρόνια, η ανθρώπινη φυλή πλούτισε απίστευτα, κάτι που όμως στην ουσία πρόκειται περί ατυχήματος. Η ιδέα ότι οι απλοί άνθρωποι θα μπορούσαν να γίνουν ευκατάστατοι - πόσω μάλλον ότι αυτό θα μπορούσε να αποτελεί ένα συνειδητό σχέδιο – σίγουρα θα φαινόταν σε αρκετούς, για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, ανόητη. Και όμως συνέβη, και σήμερα μια συντεχνία ειδικών, οι οικονομολόγοι, διαφωνούν για το πώς θα συνεχιστεί η διαδικασία πλουτισμού.

Το βιβλίο του Bradford DeLong, “Στον δρόμο προς την ουτοπία», έχει ως υπότιτλο τη φράση «Η οικονομική ιστορία του 20^ου αιώνα», ωστόσο δεν αφορά στην πραγματικότητα μια ιστορία της οικονομίας, όσο μια ιστορία της οικονομικής πολιτικής -τι λειτούργησε και τι όχι.

Αν αυτό το βιβλίο (και κατ’ επέκταση η ιστορία) έχει «ήρωες», αυτοί είναι οι επαγγελματίες ουτοπιστές, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής που βρήκαν τον τρόπο να υλοποιήσουν τα σχέδια που είχαν στο μυαλό τους. Το βιβλίο είναι περιεκτικό, όμορφα γραμμένο και διασκεδαστικό στην ανάγνωση. Ο DeLong έχει το χάρισμα να συμπληρώνει αφηρημένες έννοιες με αξιομνημόνευτες ιστορίες. Θα ευχόταν, βέβαια, κανείς η ιστορία του να είχε ένα πιο αίσιο τέλος.

Μερικές φορές τα λάθη των αξιωματούχων προκάλεσαν κακό σχεδόν ανεπανόρθωτο. Όταν ήταν υπουργός Οικονομικών το 1925, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ επέστρεψε την Αγγλία στον κανόνα χρυσού, γεγονός που προκάλεσε αποπληθωρισμό και εκτεταμένη ανεργία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ περιόρισε την προσφορά χρήματος το 1929 μετά την κατάρρευση του χρηματιστηρίου, μια απόφαση που απλώς εμβάθυνε τη Μεγάλη Ύφεση. Η Σοβιετική Ένωση έμοιαζε ένα πείραμα κακοδιαχείρισης επί δεκαετίες, τις παθογένειες της οποίας ο DeLong ανατέμνει συνοπτικά. Η Κίνα υπό τον Μάο Τσετούνγκ ήταν ακόμη χειρότερη. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι κυβερνήσεις «δεν είχαν ιδέα για το πώς να ρυθμίσουν την μη αυτορυθμιζόμενη αγορά ώστε να διατηρήσουν την ευημερία, να εξασφαλίσουν ευκαιρίες ή να παράγουν ουσιαστική ισότητα», σύμφωνα με τον συγγραφέα.

Το βαθύτερο πρόβλημα, βέβαια, που ο ίδιος υπογραμμίζει είναι διττό: «Η υλική ευημερία είναι άνισα κατανεμημένη σε όλο τον κόσμο σε μεγάλο, ακόμη και εγκληματικό, βαθμό» και «ο υλικός πλούτος δεν κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους, σε έναν κόσμο όπου οι πολιτικοί και άλλοι ευημερούν με το να βρίσκουν νέους τρόπους για να κάνουν και να κρατούν τους ανθρώπους δυστυχισμένους».

Ο DeLong έχει κάποιες ενδιαφέρουσες ιδέες σχετικά με το τι έχει οδηγήσει τη διαδικασία της οικονομικής ανάπτυξης, τις οποίες παρουσιάζει με συντομία. Για παράδειγμα, ισχυρίζεται ότι η πηγή της μεγάλης εκτίναξης της ευημερίας ήταν η άφιξη το 1870 της «πλήρους παγκοσμιοποίησης, του εργαστηρίου βιομηχανικής έρευνας και της σύγχρονης εταιρείας».

Ένα από τα μεγάλα πλεονεκτήματα του βιβλίου είναι η χαρτογράφηση μεγάλων θεμάτων που ακόμη είναι δύσκολα στην κατανόηση για τους περισσότερους από εμάς, όπως το γιατί η εκβιομηχάνιση άργησε τόσο πολύ να εξαπλωθεί στη Νότια Αμερική και την Αφρική. Ο DeLong προσφέρει μερικά αντιπροσωπευτικά παραδείγματα, όπως τις θλιβερές ιστορίες της υπανάπτυξης στην Ινδία, την Αίγυπτο και την Κίνα, την πιο ευνοϊκή μοίρα της Ιαπωνίας τον 19ο αιώνα και τις αποτυχίες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στη Νιγηρία, την Αργεντινή και το Ιράν.

Οι συνέπειες του 20ού αιώνα (με τις τεράστιες αλλαγές, που τον έκαναν να φαίνεται ακόμα μεγαλύτερος από εκατό χρόνια) ήταν κρίσιμες. Σήμερα, λιγότερο από το 9% της ανθρωπότητας ζει με ή κάτω από το επίπεδο διαβίωσης των περίπου 2 δολαρίων την ημέρα που θεωρούμε ως ακραία φτώχεια, από περίπου 70% που ζούσαν έτσι το 1870. Και ακόμη και μεταξύ αυτού του 9%, πολλοί έχουν πρόσβαση στη δημόσια υγεία αλλά και σε τεχνολογίες όπως η επικοινωνία μέσω κινητού τηλεφώνου.

Σήμερα, οι πιο τυχερές οικονομίες του κόσμου έχουν επιτύχει επίπεδα κατά κεφαλήν ευημερίας τουλάχιστον 20 φορές υψηλότερα από εκείνα του 1870 και τουλάχιστον 25 φορές υψηλότερα από εκείνα του 1770, και υπάρχουν σοβαροί λόγοι να πιστεύουμε ότι η ευημερία θα συνεχίσει να αυξάνεται με εκθετικό ρυθμό τους επόμενους αιώνες. Ακόμα και η πλειονότητα όσων ζουν σε αυτό που λέμε άτυχες οικονομίες δεν αντιμετωπίζουν το βιοτικό επίπεδο των 2 έως 3 δολαρίων την ημέρα (όπως οι οικονομίες το 1800 ή το 1870), αλλά έναν μέσο όρο που πλησιάζει τα 15 δολάρια την ημέρα.

Πολλές τεχνολογικές εφευρέσεις του περασμένου αιώνα έχουν μετατρέψει εμπειρίες που ήταν σπάνιες και πολύτιμες πολυτέλειες, διαθέσιμες μόνο σε λίγους εύπορους, σε χαρακτηριστικά της σύγχρονης ζωής που θεωρούμε τόσο αυτονόητα ώστε να μη συγκαταλέγονται ούτε στην πρώτη 20άδα, ή ακόμα και στην πρώτη 100άδα ενός καταλόγου με αυτά που νομίζουμε ότι αποτελούν τον πλούτο μας.

Στις μέρες μας, ακόμη και οι πλουσιότεροι από εμάς σπάνια βλέπουμε τους εαυτούς μας ως τόσο εξαιρετικά τυχερούς και ευτυχισμένους, παρόλο που για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία υπάρχουν υπεραρκετά υλικά αγαθά.

Όσοι θεωρούν τους εαυτούς τους ουτοπιστές χρειάζονται θεσμούς που επενδύουν στην προώθηση της σαφήνειας, ώστε να μη βουτούν στον βούρκο της σύγχυσης και οργής. Το βιβλίο του DeLong είναι ένα μικρό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Το κοινό στο οποίο απευθύνεται δεν είναι η εργατική τάξη, αλλά ούτε και οι επαγγελματίες οικονομολόγοι. Αντίθετα, στοχεύει σε ένα ευρύ κοινό, ακριβώς το αναγνωστικό κοινό για το οποίο τα οικονομικά πρέπει να γίνουν λιγότερο μυστηριώδη.