Ταξίδι στο Πάσχα των Κυκλάδων: Από το άσπρισμα στα σοκάκια ως τις γλυκές τυρόπιτες

Από νησί σε νησί, χωριό σε χωριό, σπίτι σε σπίτι, τα πασχαλινά έθιμα με κυκλαδίτικη χροιά διαφοροποιούνται ελαφρώς. Ξεχωριστές παραδόσεις και άτυπες συνήθειες με συμβολικό χαρακτήρα ακονίζουν τον χρόνο. Συνήθειες επανέρχονται κάθε έτος με φόντο κοινό τη νηστεία και ένα αίσθημα μεστό, την κατάνυξη, του Πάσχα στα επιμέρους τοπία των νησιωτικών “τόπων“.

Τα Κυκλαδονήσια με αφετηρία κάθε χρονιά το Πάσχα και με τον καιρό να γλυκαίνει ανθίζουν αυτόνομα, πολλαπλά αλλά και σαν ομάδα ή καλύτερα σαν κύκλος, όπως το όνομα και η μορφολογία που τα περιβάλλει.

Από το άσπρισμα των γραμμών που συναντιούνται στα πεζοδρομημένα στενάκια των νησιών, τα αγριολούλουδα που κατ΄εξαίρεση κόβονται για να στολίσουν επιτάφιους, να βάψουν και να δημιουργήσουν σχέδια στα πασχαλινά αυγά, τα τσουρέκια που πλέκονται σε πλεξούδες με τρία κορδόνια ζύμης να συμβολίζουν την Αγία Τριάδα έως τις λαμπριάτικες μελόπιτες και τις γλυκιές τυρόπιτες, τα ήθη και έθιμα των νησιών των Κυκλάδων φέρουν μια βαθιά ριζωμένη, μια ζωτική γλύκα.

Τα πασχαλινά έθιμα των Κυκλάδων από νησί σε νησί

Άνδρος

Αυτός ο ήσυχος κατά τα άλλα προορισμός, το νησί της Άνδρου, μετατρέπεται το βράδυ της Ανάστασης σε έναν τόπο αλλιώτικο, με τρόπο εκκωφαντικό.

Οι νέοι του νησιού γεμίζουν με πυρίτιδα τα παλιά μαντεμένια κανόνια ( μάσκουλα) και τα βροντούν ενώ την ίδια νύχτα στα τραπέζια και τις μαζώξεις στο νησί τρώνε τον παραδοσιακό «λαμπριάτη», το ψητό αρνί ή κατσίκι στο φούρνο γεμιστό με λαχανικά.

Και το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα σε μέρη όπως η Παλαιόπολη, το Κόρθι καθώς και σε άλλα χωριά παίζουν στο δρόμο τα λεγόμενα «τσούνια», ένα παραδοσιακό παιχνίδι που φέρνει αρκετά στο σημερινό μπόουλινγκ.

Αμοργός

Το Σάββατο του Λαζάρου η παράδοση της Αμοργού πλάθει κουλουράκια σε σχήματα ανθρωπόμορφα, με διπλωμένα χεράκια και το όνομα «λαζαράκια» ή αλλιώς «κουκλάκια».

Ενώ η Μεγάλη Εβδομάδα ξεκινά με μπογιά λευκή, με το παραδοσιακό άσπρισμα από τις γραμμές των στενοσόκακων αλλά και των σπιτιών που ετοιμάζονται για την καλοκαιρινή σεζόν αντανακλώντας με το πιο φωτεινό τρόπο, το ολοένα και πιο δυνατό φως του ήλιου.

Τη Μεγάλη Παρασκευή στο Μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας ψάλλονται τα Εγκώμια και γίνεται η περιφορά του Επιταφίου μέσα στους χώρους της Μονής ενώ το βράδυ ξεκινά η περιφορά του Επιταφίου σε όλα τα χωριά. Καθώς η πομπή περνά οι οι γυναίκες την ραίνουν με αρώματα ενώ παράλληλα προσφέρονται ψωμί, ελιές και νηστίσιμα αμοργιανά γλυκά στους παρευρισκόμενους.

Ανάφη

Το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου τα πασχαλινά εδέσματα στο νησί της Ανάφης έχουν ρόλο πρωτογωνιστικό.

Το αναφιώτικο τυρί συναντά το “φουρνί”, το κατσικάκι σε ταψί ενώ η πόρτα του «φουρνιού» σφραγίζεται με λάσπη καθώς και η καπνοδόχος, για να μην περάσει αέρας και καεί το κρέας. Επίσης ετοιμάζουν το κίτρινο ψωμί ή αλλιώς τυρόπιτα καθώς και τα ευωδιαστά μελιτερά που φτιάχνονται με φρέσκια μυζήθρα και μαστίχα.

Tήνος

Την Μεγάλη Παρασκευή το βράδυ αρχίζει η περιφορά των επιταφίων στη Χώρα της Τήνου. Στο τέλος της διαδρομής τους συναντώνται στην εξέδρα της παραλίας όπου τελείται δέηση και στη συνέχεια επιστρέφουν στις ενορίες τους, με εξαίρεση έναν.

Τον επιτάφιο της ενορίας εκείνης που κάθε Πάσχα συνεχίζει την πορεία του έως την παραλία Καλάμια, την πρώτη παραλία της Τήνου δίπλα στο λιμάνι. Ο επιτάφιος μπαίνει κυριολεκτικά μέσα στη θάλασσα εν μέσω φωτοβολίδων από τα δεκάδες καίκια που μαζεύονται τριγύρω δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα απόκοσμα κατανυκτική καθώς τελείται δέηση για όσους πνίγηκαν στη θάλασσα. Ο επιτάφιος συνεχίζει την πορεία του και έως τα νεκροταφεία της περιοχής πριν επιστρέψει τελικά στην ενορία του.

Το πρωί του Μ. Σαββάτου γίνεται η πρώτη ανάσταση και όταν ο παπάς πει το «Ανάστα ο Θεός κρίναι την γην» σκορπίζονται μονόφυλλα σε όλη την εκκλησία ενώ οι πιστοί προσπαθούν να πιάσουν ένα στον αέρα και να το φυλάξουν για ευλογία.

Επίσης στην Τήνο τα τοπικά γλυκά γεμίζουν με “νοστιμιά” τις ημέρες του Πάσχα. Η γλύκα των λαμπριατικών γλυκών ξενικά με τα λαζαράκια, τα ανθρωπόμορφα ψωμάκια που φτιάχνονται το Σάββατο του Λαζάρου με σταφίδες αντί για ματιά, έως τις περίφημες τηνιακές γλυκές τυρόπιτες που τσιμπιούνται με το χέρι ή οδοντογλυφίδα για να έχουν όσο το δυνατό περισσότερες πτυχώσεις.

Σύρος

Στη Σύρο το Πάσχα γιορτάζεται ταυτόχρονα και από την Ορθόδοξη και την Καθολική κοινότητα και έτσι την Μεγάλη Παρασκευή οι πιστοί ακολουθούν τους Επιτάφιους που ξεκινούν τόσο από εκκλησίες Ορθοδόξων, όσο και Καθολικών.

Το βράδυ της Ανάστασης οι κάτοικοι της Σύρου μεταφέρουν το Χριστός Ανέστη και το Άγιο Φως σε κάθε σπίτι εν μέσω πυροτεχνημάτων και βαρελότων, την στιγμή που οι Καθολικοί κάνουν περιφορά του αγάλματος του Κυρίου τοποθετημένου σε χρυσό κουβούκλιο καλυμμένο με βιολέτες, λεμονανθούς και πασχαλιές.

Ηρακλειά

Την παραμονή της Λαμπρής στην Ηρακλειά ετοιμάζουν μαγειρίτσα και γλυκίσματα που φτιάχνονται από φρέσκια ντόπια κατσικίσια μυζήθρα, τα μελιτίνια, που παραλλαγές τους συναντάμε σε αρκετά Κυκλαδονήσια αυτή την εποχή.

Και το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου προετοιμάζουν το παραδοσιακό γεμιστό κατσίκι με ρύζι που σιγοψήνεται στο ξυλόφουρνο μέχρι το τέλος της Αναστάσιμης ακολουθίας και την Κυριακή του Πάσχα, οταν όλοι συγκεντρώνονται στις αυλές και διασκεδάζουν μέχρι το επόμενο πρωινό.

Ίος

Το βράδυ του Μ. Σαββάτου υπάρχει το έθιμο του “συχώριου” σύμφωνα με το οποίο ψητά, κρασί και ψωμί, συγκεντρώνονται στην εκκλησία, ο παπάς τα “διαβάζει” και ύστερα τα προσφέρουν στους επισκέπτες και στους κατοίκους του νησιού.

Ενώ μια εβδομάδα μετά το Πάσχα αναβιώνει και το έθιμο της «κούνιας», σύμφωνα με το οποίο οι νέοι της Ίου μαζεύονται στις γειτονιές της Χώρας και φτιάχνουν κούνιες που προορίζονται για να καθίσουν και να τραγουδήσουν τα νεαρά κορίτσια.

Τζιά

Τη Μεγάλη Παρασκευή, γίνεται η περιφορά τον Επιταφίου στην Κορησσία ξεκινώντας από την Αγία Τριάδα και καταλήγοντας μέχρι το πλοίο όπου καπετάνιος και πλήρωμα τον υποδέχονται με φωτοβολίδες. Στην Ιουλίδα, οι επιτάφιοι των τριών ενοριών περιφέρονται μέσα στα φρεσκο-ασβεστωμένα σοκάκια και φτάνουν στην κεντρική Πλατεία.

Το Μεγάλο Σάββατο, οι Τζιώτες υποδέχονται το Άγιο Φως που έρχεται δια θαλάσσης στο λιμάνι της Κορησσίας εν μέσω πυροτεχνημάτων που γεμίζουν τον κυκλαδίτικο νυχτερινό ουρανό λίγο πριν όλοι μαζευτούν γύρω από τα πασχαλινά τραπέζια με τα κουλουράκια, τα τσουρέκια, το ντόπιο τυρί και φυσικά το αρνί που ιδανικά ψήνεται στους παλιούς ξυλόφουρνους.

Κύθνος

Στην Κύθνο το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται το «συχώριο». Ουσιαστικά για την ανάπαυση των ψυχών των συγγενών τους οι πιστοί φέρνουν στην εκκλησία κρέας ψητό, κρασί και ψωμί τα οποία έχει ευλογήσει ο παπάς και τα προσφέρουν στους παρευρισκόμενους.

Χαρακτηριστικό έθιμο του νησιού είναι και αυτό της “Κούνιας”. Την ημέρα της Λαμπρής, στήνεται στην πλατεία του νησιού μία κούνια στην οποία αιωρούνται αγόρια και κορίτσια ντυμένα με παραδοσιακές στολές.

Πάρος

Στην Πάρο, τη Μεγάλη Παρασκευή, ο κόσμος ακολουθεί την περιφορά του Επιταφίου στα γραφικά σοκάκια της Μάρπησσας, όπου μικροί και μεγάλοι ντυμένοι Ρωμαίοι στρατιώτες ή μαθητές του Χριστού, αναπαριστούν σκηνές από την είσοδο στα Ιεροσόλυμα, το Μυστικό Δείπνο, την προσευχή στο Όρος των Ελαιών, το Μαρτύριο της Σταύρωσης και την Ανάσταση.

Ενώ το μεσημέρι μετά την Ανάσταση, στο γήπεδο της Μάρπησσας, διοργανώνεται το λεγόμενο Τραπέζι της Αγάπης με τον οβελία και παραδοσιακό νησιώτικο γλέντι.

Μύκονος

Στη Μύκονο τη Μεγάλη Εβδομάδα ασπρίζουν τα σπίτια και τα σοκάκια του νησιού και φτιάχνουν το παραδοσιακό λαμπριάτικο γλυκό, τις χειροποίητες μελόπιτες που μοιάζουν αφενός με κεντήματα ή με μικρά έργα τέχνης κορνιζαρισμένα στα ταψάκια τους.

Την Μεγάλη Παρασκευή γίνεται η περιφορά του Επιταφίου στο Ματογιάννι και το Μεγάλο Σάββατο η Ανάσταση στο μικρό μοναστήρι του Παλαιοκάστρου, στην Άνω Μερά.

Σαντορίνη

Κατά την περιφορά του Επιταφίου στη Σαντορίνη συνηθίζεται να ραίνουν από τις αυλές των σπιτιών την πομπή με ροδόνερο. Το Μεγάλο Σάββατο, μετά την Ανάσταση, όλοι επιστρέφουν σπίτι τους για να φάνε τα λεγόμενα «σγαρδούμια», δηλαδή ξυλάκια στα οποία περνούν τα κομμάτια της συκωταριάς.

Στο τέλος του τραπεζιού δεν λείπουν φυσικά και τα σαντορινιά μελετίνια, που μοιάζουν στο σχήμα με τις μαργαρίτες που ανθίζουν αυτή την εποχή ενώ το δαντελένιο περίτεχνο σχήμα τους θεωρείται απόδειξη γνώσης και μαεστρίας κατά την παρασκευή τους.

Κουφονήσια

Τη Μεγάλη Πέμπτη οι κάτοικοι του νησιού συγκεντρώνονται στην εκκλησία και στολίζουν τον Επιτάφιο, ενώ τη Μεγάλη Παρασκευή το λιμάνι φωταγωγείται με δάδες από άκρη σε άκρη, ώστε να γίνει η περιφορά του Επιταφίου.

Σέριφος

Το Μεγάλο Σάββατο το βράδυ οι οικογένειες πηγαίνουν στην εκκλησία βαστώντας ένα καλαθάκι μέσα στο οποίο τοποθετούν τυρί, κουλούρια και τόσα κόκκινα αυγά όσα και τα μέλη της οικογένειας.

Μόλις η λειτουργία τελειώσει, οι πιστοί επιστρέφουν σπίτι τους μεταφέροντας το Άγιο Φως και με τη φλόγα και τον καπνό του σχηματίζουν πάνω από την πόρτα τους έναν Σταυρό για ευλογία.

Σίφνος

Τα “πουλιά της Λαμπρής” είναι τα σιφνέικα παραδοσιακά γλυκίσματα σε σχήματα ζώων ή αντικειμένων στολισμένα με κόκκινα αβγά.

Το πασχαλιάτικο αρνί στη Σίφνο ψήνεται στο «μαστέλο», σε ένα πήλινο δοχείο μαζί με άνηθο και ντόπιο κόκκινο κρασί. Ενώ καθώς το κεντρικό έδεσμα φτάνει στο εορταστικό τραπέζι συναντά την χειροποίητη ξινομυζήθρα και τη μελόπιτα, το πασχαλινό γλύκισμα που φτιάχνεται από μέλι, μυζήθρα και αυγά.

Και το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα στην κεντρική πλατεία της Απολλωνίας οργανώνεται το κάψιμο του Ιούδα, αλλά σε ορισμένα χωριά πραγματοποιούνται και «τα τσούνια», ένα παιχνίδι που παίζεται με ξύλινη μπάλα.

Φολέγανδρος

Στη Φολέγανδρο όλα τα σπίτια δέχονται την ευλογία της εικόνας της Παναγιάς με την περιφορά της που διαρκεί τρεις ολόκληρες μέρες. Ξεκινάει την Κυριακή του Πάσχα από τη Χώρα και τα στενά του Κάστρου εν μέσω βεγγαλικών, περνά από την Άνω Μεριά και τις αγροικίες και τελικά φτάνει στον Πετούση και στο Λιβάδι για να καταλήξει στον Καραβοστάση όπου ο ιερέας ευλογεί τα σπίτια και όλα τα σκάφη που βρίσκονται στο λιμάνι.

Στο τέλος της τρίτης μέρας το βράδυ η εικόνα επιστρέφει τελικά στο μοναστήρι της Παναγίας και παραμένει εκεί μέχρι το επόμενο Πάσχα.