Τι προκλήσεις θα φέρει μια πιθανή ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ;

Αποτελεί το βασικότερο θέμα σε επίπεδο γεωπολιτικών διαφωνιών, μιας και αποτελεί παράγοντα - ρυθμιστή σε επίπεδο οικονομίας, εμπορίου, διπλωματικών σχέσεων και και κοινωνιών σε Αν. Ευρώπη, Δύση και Ανατολή.

Εστιάζοντας και στο εξωτερικό περιβάλλον της ελληνικής οικονομίας αναδημοσιεύουμε το ειδικό θέμα από την Έκθεση της ΤτΕ, «Διεύρυνση της ΕΕ: εξελίξεις και προκλήσεις από την πιθανή ένταξη της Ουκρανίας».

Το 2013 η Κροατία έγινε το 28ο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από τότε και έως το 2022 η πολιτική διεύρυνσης της ΕΕ κατέγραψε συγκρατημένη πρόοδο, αν και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο συνεχώς επιβεβαίωνε την ευρωπαϊκή προοπτική του κάθε υποψήφιου κράτους-μέλους και εταίρου της ΕΕ (σήμερα: της Αλβανίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Κοσσυφοπεδίου, της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας, του Μαυροβουνίου, της Σερβίας, της Τουρκίας, της Ουκρανίας, της Γεωργίας και της Μολδαβίας).

Κάποιοι από τους παράγοντες που δεν συνέβαλαν στην επίσπευση της διαδικασίας είναι:

α) η έλλειψη δέσμευσης της ίδιας της ΕΕ, καθώς το θέμα αυτό δεν αποτελούσε κύρια προτεραιότητά της λόγω των αλλεπάλληλων κρίσεων που έπρεπε να αντιμετωπιστούν,

β) οι διμερείς διαφωνίες μεταξύ ορισμένων κρατών-μελών με υποψήφιες χώρες (π.χ. της Βουλγαρίας με τη Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας) και

γ) η έμφαση πολλών κρατών-μελών της ΕΕ στην ενίσχυση των διμερών σχέσεών τους με τη Ρωσία, τουλάχιστον έως το 2022, για οικονομικούς λόγους ή λόγους εξωτερικής πολιτικής.

Μετά το 2022 και την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η ΕΕ βρίσκεται αντιμέτωπη με διαφορετικές προκλήσεις και φαίνεται ότι αλλάζει τις στρατηγικές της προτεραιότητες, στρέφοντας και πάλι την προσοχή της στη διαδικασία της διεύρυνσης, καθώς αναγνωρίζει ότι είναι αναγκαίο να γίνουν περαιτέρω βήματα ώστε να επιτευχθεί μια Ένωση γεωπολιτικά συμπαγής και ικανή να αποτρέπει κάθε είδους επιθετικότητα ή απειλή.

Το παρόν πλαίσιο επιχειρεί να παρουσιάσει εν συντομία πώς μεταβάλλονται οι προτεραιότητες της διεύρυνσης μετά την επιτάχυνση της διαδικασίας με την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Ουκρανία και τη Μολδαβία και τη χορήγηση καθεστώτος υποψήφιας χώρας στη Γεωργία, καθώς και να συνοψίσει τις πιθανές προκλήσεις από την ένταξη της Ουκρανίας καταλήγοντας σε ορισμένα συμπεράσματα.

Οι προτεραιότητες της διεύρυνσης της ΕΕ μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και το επίπεδο προετοιμασίας των υποψήφιων κρατών

Σε διαδοχικές συνεδριάσεις κατά το 2023 και στις αρχές του 2024 οι ηγέτες και ηγέτιδες της ΕΕ έθεσαν τις μελλοντικές προτεραιότητες της στρατηγικής ατζέντας της ΕΕ, οι οποίες στοχεύουν στην υπεράσπιση των δημοκρατικών αξιών και τη διαρκή ειρήνη προς όφελος των πολιτών. Η διεύρυνση της ΕΕ, μεταξύ άλλων, αποτελεί πλέον στρατηγική προτεραιότητα για την ΕΕ και γεωστρατηγική επένδυση στη σταθερότητα και την ευημερία.

Εν όψει της προοπτικής μιας ακόμη πιο διευρυμένης Ένωσης, η υιοθέτηση μεταρρυθμίσεων είναι αναγκαία όχι μόνο από τα μελλοντικά κράτη-μέλη (καθώς παραμένει το χάσμα με την ΕΕ), αλλά και από την ίδια την ΕΕ ως προς τη θεσμική της αρχιτεκτονική κατά τρόπο ώστε να διατηρηθεί η ισορροπία δυνάμεων εντός της ΕΕ.

Η προοπτική πιο διευρυμένης Ένωσης αφορά ‒ εκτός των Δυτικών Βαλκανίων και της Τουρκίας ‒ την Ουκρανία, τη Μολδαβία και τη Γεωργία.

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο χορήγησε τον Ιούνιο του 2022 στις δύο πρώτες καθεστώς υποψήφιας χώρας με πρωτοφανή ταχύτητα και το Δεκέμβριο του 2023 στην τρίτη. Είχαν υποβάλει αίτηση προσχώρησης μόλις το α΄ τρίμηνο του 2022 και το Μάρτιο του 2022 αντίστοιχα.

Προκλήσεις για την ΕΕ από την πιθανή ένταξη της Ουκρανίας και μεταρρυθμίσεις που απαιτείται να υλοποιηθούν

Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το Φεβρουάριο του 2022 και τη χορήγηση καθεστώτος υποψήφιας χώρας στην Ουκρανία το Δεκέμβριο του 2022, η διεύρυνση αποτελεί γεωπολιτικό στόχο καθώς αποτελεί πλέον βασική στρατηγική προτεραιότητα της ΕΕ.

Το πρώτο θέμα συζήτησης που αναδύεται ως πρόκληση είναι η επίδραση της τελικής ένταξης της Ουκρανίας στην κατανομή της επιρροής κάθε μέλους της ΕΕ στο Συμβούλιο της ΕΕ και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο σύστημα ψηφοφορίας με κριτήριο τον πληθυσμό.

Η Ουκρανία είναι η δεύτερη μεγαλύτερη χώρα σε πληθυσμό (41 εκατομμύρια) μετά την Τουρκία. Με βάση το κριτήριο του πληθυσμού, η ένταξή της Ουκρανίας στην ΕΕ θα αυξήσει τον αριθμό των εδρών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου πάνω από το όριο που ορίζει η Συνθήκη της Λισαβώνας (750 ευρωβουλευτές), οδηγώντας σε περικοπή εδρών από τα άλλα υφιστάμενα κράτη-μέλη, καθώς ο αριθμός των εδρών ανά χώρα είναι διαπραγματεύσιμος και αναπροσαρμόζεται.

Για να ληφθεί μια απόφαση από το Συμβούλιο της ΕΕ, πρέπει να ψηφίσει υπέρ το 55% των κρατών-μελών που αντιπροσωπεύει τουλάχιστον το 65% του πληθυσμού της ΕΕ (άρθρο 16 παράγραφος 4 της Συνθήκης, ειδική πλειοψηφία).

Συνεπώς, με την εισδοχή νέων μελών μεταβάλλεται η ισορροπία δυνάμεων και ενδεχομένως επηρεάζεται η ικανότητα της ΕΕ και του Συμβουλίου των Υπουργών της ΕΕ να λαμβάνουν αποφάσεις πολιτικής για ευαίσθητα θέματα (εξωτερική πολιτική, πολιτική ασφάλειας, χρηματοδότηση της ΕΕ, περαιτέρω εκχώρηση αρμοδιοτήτων), καθώς θα αλλάξει η κατανομή των ψήφων στο αποτέλεσμα της ψηφοφορίας.

Η δεύτερη πιθανή πρόκληση που προκύπτει είναι ο αντίκτυπος της τελικής ένταξης της Ουκρανίας στον προϋπολογισμό της ΕΕ (δημοσιονομική πολιτική) και στους πόρους που κατανέμονται με βάση το Μηχανισμό Προενταξιακής Βοήθειας και το Μηχανισμό Γειτονίας, Ανάπτυξης και Διεθνούς Συνεργασίας – Παγκόσμια Ευρώπη στις υποψήφιες χώρες υπό ένταξη, καθώς μεταβάλλεται η ζήτηση για κάλυψη πρόσθετων δαπανών, ιδίως για γεωργική πολιτική και πολιτική συνοχής της ΕΕ.

Οι ευπορότερες χώρες της ΕΕ ενδεχομένως θα χρειαστεί να καταβάλλουν μεγαλύτερα ποσά από όσα λαμβάνουν από την ΕΕ, καθώς είναι πιθανές οι μειώσεις των πόρων προς τα σημερινά υφιστάμενα κράτη-μέλη εάν οι κανόνες παραμείνουν οι ίδιοι όπως ορίστηκαν από το 2004 με την προσχώρηση της Πολωνίας.

Η αύξηση κατά εννέα μέλη με αμετάβλητο προϋπολογισμό θα έδινε στην Ουκρανία (με το 25% της καλλιεργήσιμης γης της ΕΕ) το 41,7% των κονδυλίων της ΕΕ, ενώ η ενσωμάτωση των μικρότερων υποψήφιων χωρών δεν θέτει παρόμοιες προκλήσεις αφού διαθέτουν μικρές γεωργικές εκτάσεις (1-3 εκατ. εκτάρια).

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η πιθανή ημερομηνία προσχώρησης των κρατών είναι το 2030, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Περιφερειών συνιστά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή

α) να προβεί σε λεπτομερή αξιολόγηση των κανόνων της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής και μεταρρύθμιση αυτής, ώστε να διασφαλιστεί ότι οι νέοι κανόνες επιτρέπουν τη συνέχιση της στήριξης της ΕΕ σε όλες τις περιφέρειες, και

β) να ληφθεί υπόψη το έτος προσχώρησης στο σχεδιασμό του επόμενου Πολυετούς Δημοσιονομικού Πλαισίου (2028-2034).

Η τρίτη πιθανή πρόκληση από την ένταξη της Ουκρανίας αφορά την κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) της ΕΕ που ήδη γνωρίζει αξιοσημείωτη αλλαγή ως αποτέλεσμα του πολέμου, με σκοπό να διατηρηθούν η ανθεκτικότητα της ΕΕ έναντι υβριδικών απειλών και η μέλλουσα ευρωπαϊκή τάξη.

Η σύρραξη της Ρωσίας με την Ουκρανία ενίσχυσε την περαιτέρω προσοχή στην άμυνα της ΕΕ και υπογραμμίζεται ότι, για να επιτευχθούν αυτές οι στρατηγικές προτεραιότητες της ΕΕ, είναι απαραίτητο:

α) να διευκολυνθεί η από κοινού προμήθεια της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας προκειμένου να αναπληρωθούν τα αποθέματα των κρατών μελών,

β) να υποβληθεί σύντομα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τον Ύπατο Εκπρόσωπο της Ένωσης για θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας η ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανική στρατηγική, ώστε να ενισχυθεί ο τομέας της άμυνας και να καταστεί πιο καινοτόμος και ανταγωνιστικός,

γ) να αναπροσαρμοστεί το κανονιστικό πλαίσιο όσον αφορά τις δημόσιες συμβάσεις και

δ) να ενταθούν οι επενδύσεις από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ) στον τομέα της άμυνας, μέσω της στρατιωτικής κινητικότητας, της διεξαγωγής τακτικών πραγματικών ασκήσεων, της ενίσχυσης της ασφάλειας του διαστήματος και της αντιμετώπισης των κυβερνοαπειλών.

Συμπεράσματα

Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022 και τη χορήγηση καθεστώτος υποψήφιας χώρας στην Ουκρανία, η ΕΕ αναθεώρησε τους στόχους της και τις στρατηγικές της προτεραιότητες. Από το Φεβρουάριο του 2022 μέχρι σήμερα παρατηρείται επιτάχυνση της διαδικασίας διεύρυνσης, αφού μέσα σε σύντομο διάστημα κάποιες χώρες έλαβαν το καθεστώς της υποψήφιας χώρας και για τις ήδη υποψήφιες εντατικοποιήθηκαν οι διαπραγματεύσεις τους με την ΕΕ, ενώ η διαδικασία είχε αρχίσει πριν από πολλά χρόνια.

Ειδικότερα, από τη μία πλευρά, η ΕΕ επανεκτιμά την πολιτική διεύρυνσης στην οποία είχε οικοδομήσει τη σχέση της με τις χώρες υπό ένταξη, αναγνωρίζει ότι η διεύρυνση αποτελεί πλέον στρατηγική προτεραιότητα και συμπεραίνει ότι οι μεταρρυθμίσεις είναι αναγκαίες για τη διατήρηση της ευρωπαϊκής ισορροπίας μετά την προσχώρηση των χωρών.

Από την άλλη πλευρά, με βάση τα συμπεράσματα της διερευνητικής μελέτης, το επίπεδο προετοιμασίας των υποψήφιων προς ένταξη χωρών είναι κάτω του μετρίου σε όλες σχεδόν τις κατηγορίες διαπραγμάτευσης, με ελάχιστες εξαιρέσεις (λ.χ. Σερβία και Ουκρανία: ικανοποιητικές περιφερειακές σχέσεις, Αλβανία: ικανοποιητικό επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας: ικανοποιητικό επίπεδο πράσινης ανάπτυξης) και χρειάζεται να εντείνουν τις προσπάθειές τους.

Το νέο Σχέδιο Ανάπτυξης των Δυτικών Βαλκανίων που προτάθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στοχεύει προς αυτή την κατεύθυνση.