Ιχθυοκαλλιέργειες: Περιβάλλον και ευζωία ιχθύων στο επίκεντρο

Με την ονομασία «fish from Greece» η «ελληνική οργάνωση παραγωγών υδατοκαλλιέργειας» (ΕΛΟΠΥ) κατάφερε να δημιουργήσει μια ξεχωριστή ταυτότητα για τα ψάρια που παράγονται από τις ελληνικές εταιρείες ιχθυοκαλλιέργειας οδηγώντας στην ανάδειξη της χώρας ως leader στην παραγωγή ψαριών με κύρια χαρακτηριστικά την ποιότητα και τη γεύση.

Οι αριθμοί

Η ελληνική υδατοκαλλιέργεια απασχολεί στη χώρα με άμεσο ή έμμεσο τρόπο 12.000 άτομα, ενώ η ετήσια παραγωγή της το 2022 έφτασε τους 137.000 τόνους, αξίας 744 εκατ. ευρώ. Η τσιπούρα και το λαβράκι αντιπροσώπευσαν το 92% των πωλήσεων (126.700 τόνοι) και 8% όλα τα άλλα είδη (10.300 τόνοι)*.

Καλά όλα αυτά, αλλά τι συμβαίνει όταν εισερχόμαστε στο ζήτημα των ESG κριτηρίων και συγκεκριμένα σε θέματα επιβάρυνσης των θαλασσίων οικοσυστημάτων από την υδατοκαλλιέργεια;

Το περιβάλλον

Το αποτύπωμα της υδατοκαλλιέργειας στο περιβάλλον έχει μελετηθεί εκτενώς τα τελευταία 15 χρόνια και έχει διαπιστωθεί ότι είναι εξαιρετικά χαμηλό, και μάλιστα αναστρέψιμο, όσο απομακρυνόμαστε από τους χώρους εκτροφής, αναφέρει ο καθηγητής κ. Ιωάννης Θεοδώρου, Πρόεδρος του Τμήματος Αλιείας & Υδατοκαλλιεργειών στο Πανεπιστήμιο Πατρών.

Με το πρόσφατο έργο «Ανάλυση Κύκλου Ζωής» που υλοποιήθηκε σε συνεργασία της ΕΛΟΠΥ με το Πανεπιστήμιο Πατρών για την αειφορία στην ελληνική θαλάσσια ιχθυοκαλλιέργεια εκτιμήθηκαν οι συνέπειες που σχετίζονται με τη διάρκεια ζωής του προϊόντος της ιχθυοκαλλιέργειας στο περιβάλλον, μας λέει η κα Κατερίνα Λύτρα, Επιστημονική Διευθύντρια της ΕΛΟΠΥ. Καταγράφηκε ποιο είναι το περιβαλλοντικό αποτύπωμα που αφήνει ένα ψάρι, πρακτικά ως ζωντανός οργανισμός από την γέννησή του, την εκτροφή του, έως και τη συσκευασία του, ως τρόφιμο πλέον.

Σκοπός ήταν η ποσοτικοποίηση της περιβαλλοντικής επίδρασης που μπορεί να επέλθει από την παραγωγή του. Για να γίνει αυτό υπήρξε παρακολούθηση όλης της εξέλιξης, από τις πρώτες ύλες ως την τελική διάθεση των ψαριών. Με αυτή τη διαδικασία εντοπίστηκαν όλες εκείνες οι παράμετροι των δραστηριοτήτων που προκαλούν τις σοβαρότερες περιβαλλοντικές υποβαθμίσεις. Αυτές ήταν η ενέργεια που καταναλώνεται, οι εκπομπές στο περιβάλλον, δηλαδή στον αέρα και στο νερό, καθώς και τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί στα διαδοχικά στάδια.

Τι δείχνουν τα αποτελέσματα

Τα αποτελέσματα έχουν εκφραστεί σε κοινά αποδεκτούς περιβαλλοντικούς δείκτες, μας λέει η κα Λύτρα. Είναι σημαντικό να αναφερθεί η σύγκριση αποτυπώματος άνθρακα (global warming potential-GWP) ανά κιλό καλλιεργούμενων ιχθύων με ενδεικτικές τιμές άλλων πηγών παραγωγής πρωτεΐνης όπως μηρυκαστικά χοιρινά, σολομός και πουλερικά. Διαπιστώθηκε πως τα ελληνικά μεσογειακά εκτρεφόμενα έχουν το χαμηλότερο αποτύπωμα άνθρακα ανά κιλό παραγόμενης βιομάζας.

Το αποτύπωμα άνθρακα ανά κιλό καλλιεργούμενων ειδών για τις εταιρείες μέλη της ΕΛΟΠΥ κυμαίνεται μεταξύ 2,3 και 4,3 kg CO2-eq** ανά κιλό παραγόμενου είδους.

Λαμβάνοντας υπόψιν την περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη διαπιστώθηκε ότι το αποτύπωμα άνθρακα ανά 100 γραμμάρια πρωτεΐνης κυμαίνεται μεταξύ 1,2 και 1,9 kg CO2-eq ανά 100g πρωτεΐνης και είναι αντίστοιχο του κοτόπουλου και του σολομού (μεταξύ 0 -5), αλλά αρκετά χαμηλότερο από το μοσχάρι και το αρνί (μεταξύ 15-25).

Η ελληνική θαλάσσια ιχθυοκαλλιέργεια έχει εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και στηρίζεται από τα ερευνητικά και πανεπιστημιακά ιδρύματα, θα τονίσει η κα Λύτρα. Η σωστή διαχείριση, η επιλογή και η εφαρμογή των ορθών πρακτικών παραγωγής και η αδιάλειπτη παρακολούθηση των περιβαλλοντικών παραμέτρων τεκμηριώνονται και κοινοποιούνται στις αρχές, ενώ λαμβάνουν πιστοποιήσεις από ανεξάρτητους διεθνείς οργανισμούς. Ταυτόχρονα η έρευνα στον τομέα εξελίσσεται αλματωδώς και παρουσιάζει νέα εργαλεία, υλικά και μεθόδους που εφαρμόζονται από τους παραγωγούς ώστε ακόμη και αυτό το περιορισμένο αποτύπωμα να ελαχιστοποιηθεί.

Κομβικός ο ρόλος της επικοινωνίας

Αφού λοιπόν είναι έτσι τα πράγματα, γιατί υπάρχουν κατά περιπτώσεις έντονες αντιδράσεις από τις τοπικές κοινωνίες στην ανάπτυξη των υδατοκαλλιεργειών και δη των «περιοχών οργανωμένης ανάπτυξης υδατοκαλλιέργειας» (ΠΟΑΥ);

Όπως εξηγεί ο κ. Θεοδώρου, το πρόβλημα βρίσκεται στην επικοινωνία. Αυτή η επιστημονική γνώση δεν έχει περάσει στις τοπικές κοινωνίες και στον καταναλωτή, ώστε να διαπιστώσει ότι το αποτύπωμα που αφήνει η υδατοκαλλιέργεια είναι το ελάχιστο συγκριτικά με εκείνα της χερσαίας ζωικής παραγωγής. Υπάρχουν κώδικες ορθής πρακτικής, διαδικασίες που είναι ενταγμένες στον τρόπο παραγωγής και κώδικες δεοντολογίας οι οποίοι έχουν ενσωματωθεί στη λειτουργία των εκτροφών λόγω και της απαίτησης της ίδιας της αγοράς. Τα δεδομένα αυτά όμως δεν έχουν επικοινωνηθεί στο βαθμό που πρέπει και δεν έχουν φτάσει στις τοπικές κοινωνίες όσο πρέπει. Το περιβάλλον είναι αλληλένδετο με τις δραστηριότητες στις εκτροφές. Οτιδήποτε συμβεί στο φυσικό περιβάλλον έχει αντίκτυπο στην παραγωγή. Αυτό το κενό επικοινωνίας υπάρχει σε όλη τη Μεσόγειο, σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας (Food and Agriculture Organization of the United Nations -FAO) και τη Γενική Επιτροπή Αλιείας για τη Μεσόγειο (General FisheriesCommission for the Mediterranean -GFCM), και συνιστώνται συλλογικές δράσεις σε τοπικό επίπεδο για να «χτιστούν» δυναμικές σχέσεις με τις παράκτιες κοινωνίες. Η ΕΛΟΠΥ έχει συμβάλλει σημαντικά προς αυτή την κατεύθυνση, έχοντας αναδείξει σημαντικό έργο σε περιοχές, όπως στην Θεσπρωτία, μέσω μιας σειράς δράσεων με άμεσο αποδέκτη την ακριτική κοινωνία που φιλοξενεί τις παραγωγικές δραστηριότητες.

Οι νέοι έχουν μεγαλύτερη περιβαλλοντική ευαισθησία σε σχέση με τις παλαιότερες γενιές, αναφέρει ο κ. Θεοδώρου, τονίζοντας ότι το πανεπιστήμιο μαζί με τα σχολεία, ενισχύουν τον επαγγελματικό προσανατολισμό σε μαθητές γυμνασίου και λυκείου ώστε να γίνουν πιο φίλια τα επαγγέλματα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας στους νέους, τα οποία σήμερα έχουν αναβαθμιστεί και εξελιχθεί σε τεχνολογικά υποστηριζόμενες επιστημονικές εφαρμογές.

Καλή διαβίωση των ιχθύων

Στο πλαίσιο των ESG κριτηρίων εντάσσεται και η καλή διαβίωση των ψαριών, που αποτελεί πλέον αναγκαία παράμετρο για την οργάνωση και λειτουργία των μονάδων ιχθυοκαλλιέργειας, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, μας λέει η κα Κατερίνα Μαρίνου, DVM, MVM, PhD, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προστασίας των Ζώων, Φαρμάκων και Κτηνιατρικών Εφαρμογών της Γενικής Διεύθυνσης Κτηνιατρικής στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Αυτό αποτυπώνεται και στο σχετικό νομοθετικό πλαίσιο, όπου υπάρχουν γενικές διατάξεις που κατοχυρώνουν ότι οι ιδιοκτήτες και οι υπεύθυνοι των υδατοκαλλιεργειών λαμβάνουν όλα τα ενδεδειγμένα μέτρα για την προστασία των ζώων ώστε να μην υφίστανται κανένα περιττό πόνο ή βλάβη.

Η μέριμνα για την ευζωία των ιχθύων αποτυπώνεται στην επιλογή της τοποθεσίας της μονάδας ώστε να διασφαλιστεί η απαιτούμενη ποιότητα νερού και των ιδανικών περιβαλλοντικών συνθηκών για να μπορεί να εκδηλωθεί η φυσιολογική συμπεριφορά των ειδών. Επίσης, οι υποδομές πρέπει να είναι κατάλληλα επιλεγμένες για να μην προκαλούν καταπόνηση και τραυματισμούς στα ψάρια. Η κατάρτιση του προσωπικού αποτελεί βασική προϋπόθεση προκειμένου να εκτελούνται οι χειρισμοί όπως παροχή τροφής, συγχρωτισμός, διαλογή, εμβολιασμοί και χορήγηση φαρμακευτικών αγωγών, κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, χωρίς την επιβάρυνση των ψαριών.

Η μεταφορά

Η μεταφορά ζώντων ιχθύων, συνηθέστερα γόνου αλλά και ενήλικων ιχθύων, πρέπει να εκτελείται από αδειοδοτημένους μεταφορείς με ειδικά οχήματα που διαθέτουν συγκεκριμένες δεξαμενές και βεβαίωση (για μεταφορές μέχρι 8 ώρες) ή πιστοποιητικό καταλληλότητας βάσει του ισχύοντος ενωσιακού κανονισμού για την προστασία των ζώων κατά τη μεταφορά.

Η θανάτωση

Όλα τα στάδια διαχείρισης των ψαριών κατά τη διαδικασία εξαλίευσής τους με σκοπό τη θανάτωση σε παγόνερο (ice slurry), με ή χωρίς τη χρήση ηλεκτρικής αναισθησίας, προκαλούν καταπόνηση. Ιδιαίτερα η θανάτωσή τους με ασφυξία σε βούτες με παγόνερο προκαλεί αρνητικές επιπτώσεις στην ευζωία των ψαριών στο τελευταίο στάδιο της ζωής τους. Για το λόγο αυτό τα τελευταία χρόνια εφαρμόζεται σε ορισμένες μονάδες η μέθοδος της ηλεκτρικής αναισθητοποίησης κατά την άντληση των ψαριών, ώστε να εισέρχονται στο παγόνερο και να επέρχεται ο θάνατος με τη λιγότερη δυνατή καταπόνηση.

Η ουσιαστική βελτίωση του επιπέδου καλής διαβίωσης και η τροποποίηση της μελλοντικής ενωσιακής και εθνικής σχετικής νομοθεσίας, αλλά και ειδικών σχημάτων πιστοποίησης ευζωίας, θα αποτελέσει τα επόμενα χρόνια βασική προτεραιότητα στις ελληνικές ιχθυοκαλλιέργειες.

* Στοιχεία από την «ετήσια έκθεση της ελληνικής υδατοκαλλιέργειας 2023» που εκδόθηκε από την ΕΛΟΠΥ και αφορά στοιχεία του 2022.

** Μονάδα μέτρησης: Carbon dioxide equivalent