Προστασία του εδάφους: Η ΕΕ πρέπει να ανασκουμπωθεί λέει το ΕΕΣ - Ανεπαρκείς οι έως τώρα προσπάθειες

Σύμφωνα με τη νέα έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου (ΕΕΣ), υπάρχει μεγάλο περιθώριο βελτίωσης της υγείας του εδάφους στην Ευρώπη. Ο θεματοφύλακας των οικονομικών της ΕΕ εκφράζει τις αμφιβολίες του όσον αφορά την επάρκεια των προσπαθειών της να διασφαλίσει τη βιώσιμη διαχείριση του εδάφους και διαπιστώνει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι χώρες της ΕΕ δεν αξιοποίησαν επαρκώς τα χρηματοδοτικά και νομοθετικά εργαλεία στη διάθεσή τους. Το ΕΕΣ διαπίστωσε ότι τα πρότυπα της ΕΕ συχνά δεν είναι φιλόδοξα και ότι τα κράτη μέλη δεν διαθέτουν τα σχετικά κονδύλια στις περιοχές όπου τα προβλήματα του εδάφους είναι οξύτερα. Βάσει ανάλυσης που προηγήθηκε της έκθεσης, καταδεικνύεται ότι το 60% - 70% των εδαφών στην Ευρώπη πάσχουν, εν μέρει λόγω των κακών πρακτικών διαχείρισης του εδάφους και της κοπριάς.

Το έδαφος παρέχει θρεπτικές ουσίες, νερό, οξυγόνο και χώρο για την ανάπτυξη των φυτών. Ωστόσο, η υπερβολική χρήση λιπασμάτων στη γεωργία έχει αρνητικό αντίκτυπο στην ποιότητα των υδάτων και στην ποικιλία των φυτών και ζώων. Οι κανόνες της ΕΕ, όπως εκείνοι που διέπουν την κοινή γεωργική πολιτική (ΚΓΠ) και η οδηγία για τη νιτρορύπανση, ενθαρρύνουν βελτιώσεις στη διαχείριση του εδάφους και της κοπριάς. Σύμφωνα με τις καλύτερες εκτιμήσεις του ΕΕΣ, η χρηματοδότηση της ΚΓΠ που διατέθηκε για την υγεία του εδάφους μεταξύ του 2014 και του 2020 ανέρχεται σε 85 δισεκατομμύρια ευρώ περίπου. Επίσης, η οδηγία για τη νιτρορύπανση περιορίζει τη χρήση αζώτου από κοπριά σε περιοχές με ρύπανση.

«Το έδαφος ως πόρος είναι μη ανανεώσιμο και η σημασία του για τη ζωή είναι καθοριστική», δήλωσε η Eva Lindström, Μέλος του ΕΕΣ και αρμόδια για την έκθεση. «Ωστόσο, μεγάλο μέρος των εδαφών στην Ευρώπη δεν είναι υγιή. Το γεγονός αυτό θα πρέπει να σημάνει συναγερμό, προκειμένου η ΕΕ να "ανασκουμπωθεί" και να προσπαθήσει να αποκαταστήσει την καλή υγεία των εδαφών. Το οφείλουμε στις μελλοντικές γενιές. Οι επικείμενες αλλαγές στους κανόνες της ΕΕ αποτελούν ευκαιρία οι νομοθέτες της να αναβαθμίσουν τα πρότυπα σχετικά με το έδαφος σε ολόκληρη την Ευρώπη.»

Το ΕΕΣ διαπίστωσε ότι το εργαλείο της ΕΕ για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης των γεωργών με τους περιβαλλοντικούς όρους – η λεγόμενη «πολλαπλή συμμόρφωση» – προσφέρεται για την αντιμετώπιση των απειλών κατά του εδάφους, καθώς τα πρότυπα που αυτή επιβάλλει ισχύουν για το 85% της γεωργικής γης. Ωστόσο, οι εν λόγω όροι, τους οποίους οι γεωργοί οφείλουν να πληρούν για να εισπράττουν πληρωμές στο πλαίσιο της ΚΓΠ, δεν επαρκούν. Οι απαιτήσεις που θέτουν οι χώρες της ΕΕ σχετικά με το έδαφος δεν επιβάλλουν παρά ελάχιστες αλλαγές όσον αφορά τις γεωργικές πρακτικές, κάτι που οριακά μόνο θα μπορούσε να βελτιώσει την υγεία του εδάφους. Μολονότι έχουν εισαχθεί ορισμένες βελτιώσεις για την περίοδο 2023-2027, οι αλλαγές που έχουν γίνει μέχρι σήμερα σε ορισμένα κράτη μέλη είναι ανεπαρκείς και μόνο μικρό αντίκτυπο θα μπορούσαν να έχουν στη βιώσιμη διαχείριση του εδάφους και της κοπριάς.

Οι χώρες της ΕΕ θα έπρεπε να έχουν διαθέσει χρηματοδότηση σε περιοχές όπου το έδαφος παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα. Παρόλα αυτά, έδωσαν απλώς ένα μικρό μόνο μέρος των κονδυλίων αγροτικής ανάπτυξης που είχαν λάβει από την ΕΕ, τα οποία χρησιμοποιούνται για τη στήριξη της προαιρετικής φιλικής προς το περιβάλλον γεωργίας. Τα εθνικά προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης περιλάμβαναν ελάχιστα μέτρα διαχείρισης της κοπριάς, μολονότι ήταν γνωστά τα προβλήματα σχετικά με πλεονάσματα αζώτου.

Λόγω των ελλιπών στοιχείων που της υποβάλλουν, η Επιτροπή δυσκολεύεται να παρουσιάσει μια συνολική εικόνα της εφαρμογής από τις χώρες της ΕΕ των απαιτήσεων διαχείρισης της κοπριάς. Οι εν λόγω ελλείψεις δεν επιτρέπουν επίσης τον υπολογισμό μέσων τιμών σε επίπεδο ΕΕ. Επιπλέον, οι παρεκκλίσεις καθιστούν λιγότερο αποτελεσματικούς τους περιορισμούς όσον αφορά τη διασπορά κοπριάς. Παραδείγματος χάριν, η ρύπανση του εδάφους αυξήθηκε σε εκμεταλλεύσεις στις οποίες αναγνωρίστηκε παρέκκλιση όσον αφορά τα όρια αζώτου. Το ΕΕΣ επισημαίνει επίσης ότι οι διαδικασίες επί παραβάσει που κινούνται κατά χωρών σχετικά με την οδηγία για τη νιτρορύπανση είναι πολύ χρονοβόρες.

Η ΕΕ έχει δεσμευθεί για την επίτευξη των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης του ΟΗΕ, επτά από τους οποίους έχουν άμεσο ή έμμεσο αντίκτυπο στο έδαφος. Ωστόσο, επί του παρόντος, δεν υπάρχει ορισμός της βιώσιμης διαχείρισης του εδάφους που να ισχύει σε ολόκληρη την ΕΕ. Η Επιτροπή προετοίμαζε νομοθετική πρωτοβουλία σχετικά με την προστασία, τη διαχείριση και την αποκατάσταση των εδαφών της ΕΕ και πρόσφατα δημοσίευσε πρόταση νέας οδηγίας της ΕΕ σχετικά με τη υγεία του εδάφους, η οποία θα συζητηθεί τους προσεχείς μήνες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ. Στόχος της ΕΕ είναι να διασφαλίσει υγιή εδάφη έως το 2050.

Έρευνες καταδεικνύουν ότι το οικοσύστημα του εδάφους στην Ευρώπη θα συνεχίσει να υποβαθμίζεται εξαιτίας διαφόρων παραγόντων. Περί το 25% των χερσαίων εκτάσεων στην ΕΕ υπερβαίνουν το συνιστώμενο βιώσιμο ανώτατο όριο διάβρωσης και τα περισσότερα εδάφη στην ΕΕ αντιμετωπίζουν κίνδυνο απώλειας της βιοποικιλότητας. Το άζωτο του εδάφους είναι απαραίτητο για την ανάπτυξη των φυτών. Το έλλειμμα αζώτου μπορεί να οδηγήσει σε υποβάθμιση του εδάφους, ενώ το πλεόνασμα μπορεί να προκαλέσει ρύπανση των υδάτων και ευτροφισμό. Οι υψηλότερες τιμές όσον αφορά τη ρύπανση στην ΕΕ την περίοδο 2012-2015 καταγράφηκαν στην Κύπρο και στις Κάτω Χώρες, ενώ στις Κάτω Χώρες καταγράφηκε επίσης η υψηλότερη γνωστή τιμή την περίοδο 2016-2019, περίοδο την οποία αφορούν τα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία.

Οι ελεγκτές και οι ελέγκτριές του ΕΕΣ κάλυψαν την περίοδο από το 2014 έως το 2020 (τα πρότυπα της οποίας επεκτάθηκαν ώστε να καλύψουν το 2021 και το 2022), προβληματιζόμενοι και για το άμεσο μέλλον, δηλαδή για την περίοδο από το 2023 έως το 2027. Το ΕΕΣ αξιολόγησε κατά πόσον η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη αξιοποίησαν αποτελεσματικά τα εργαλεία της ΕΕ με σκοπό τη βιώσιμη διαχείριση των γεωργικών εδαφών και της κοπριάς. Στο δείγμα ελέγχου περιλαμβάνονταν πέντε χώρες της ΕΕ: η Γερμανία, η Ιρλανδία, η Ισπανία, η Γαλλία και οι Κάτω Χώρες.

Η ειδική έκθεση 19/2023 του ΕΕΣ, με τίτλο «Προσπάθειες της ΕΕ για βιώσιμη διαχείριση του εδάφους – Πρότυπα χωρίς ιδιαίτερες φιλοδοξίες και μέτρα με ελλιπή στόχευση», είναι διαθέσιμη στον ιστότοπο του ΕΕΣ eca.europa.eu.

Η απάντηση της ΕΕ

Η Επιτροπή εκφράζει την ικανοποίησή της για την ανάλυση όσον αφορά τον ρόλο του εδάφους και για την ορθή περιγραφή των πιέσεων που ασκούνται στο έδαφος. Η Επιτροπή σημειώνει επίσης ότι στην έκθεση λαμβάνονται υπόψη οι υπό εξέλιξη πρωτοβουλίες που έχει αναπτύξει η Επιτροπή για την επόμενη δεκαετία, ιδίως η στρατηγική της ΕΕ για το έδαφος με ορίζοντα το 2030 και η επικείμενη πρόταση νομοθετήματος σχετικά με το έδαφος. Η κοινή γεωργική πολιτική (ΚΓΠ) αποτελεί σημαντικό μέσο πολιτικής και χρηματοδότησης για τη διατήρηση της υγείας του εδάφους στις ευρωπαϊκές γεωργικές εκτάσεις. Η προστασία του εδάφους αποκτά μεγαλύτερη σημασία κατά τη νέα περίοδο της ΚΓΠ 2023- 2027, όπως φαίνεται από τα διάφορα μέσα που χρησιμοποιούνται. Στη νέα ΚΓΠ η καλή γεωργική και περιβαλλοντική κατάσταση (ΚΓΠΚ) έχει ενισχυθεί και διασφαλίζεται ότι όλοι οι γεωργοί που λαμβάνουν στρεμματικές ενισχύσεις της ΚΓΠ συμμορφώνονται με ένα ελάχιστο σύνολο απαιτήσεων για την προστασία του εδάφους. Επιπλέον, προαιρετικά μέτρα που χρηματοδοτούνται παραδοσιακά στο πλαίσιο του δεύτερου πυλώνα (γεωργο-περιβαλλοντικο-κλιματικά μέτρα), και από το 2023 και στο πλαίσιο του πρώτου πυλώνα με τα οικολογικά προγράμματα, λαμβάνουν στήριξη από την ΚΓΠ για τους γεωργούς που εφαρμόζουν πρακτικές επωφελείς για το έδαφος.

Η Επιτροπή σημειώνει την ενδεικτική εκτίμηση της χρηματοδότησης της ΚΓΠ για τη βιώσιμη διαχείριση των εδαφών και της κοπριάς, η οποία ανέρχεται σε περίπου 85 δισ. EUR για την περίοδο 2014-2020. Το ποσό αυτό περιλαμβάνει χρηματοδοτικά κονδύλια στο πλαίσιο της αγροτικής ανάπτυξης που διατίθενται στους τομείς εστίασης 4Γ (έδαφος), 5Δ (εκπομπές) και 5Ε (άνθρακας), καθώς και μερίδιο της ενίσχυσης οικολογικού προσανατολισμού (40 % και 100 % ανάλογα με την πρακτική) και άλλες άμεσες ενισχύσεις (10 %).

Ο σκοπός της ΚΓΠΚ και ο ρόλος της στο πλαίσιο της ΚΓΠ είναι η αντιμετώπιση συγκεκριμένων περιβαλλοντικών και κλιματικών ζητημάτων, όπως η ποιότητα του εδάφους, και η καθιέρωση ελάχιστου συνόλου απαιτήσεων που πρέπει να πληρούν σε ολόκληρη την Ευρώπη οι γεωργοί που λαμβάνουν στήριξη από τον προϋπολογισμό της ΕΕ. Η Επιτροπή επισημαίνει ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου 2014-2022 πραγματοποιήθηκαν ετήσιες αξιολογήσεις της πληρότητας και της καταλληλότητας των προτύπων ΚΓΠΚ καθώς και εκ των υστέρων αξιολόγηση της συνάφειας και της αποτελεσματικότητας των προτύπων ΚΓΠΚ. Οι εν λόγω αξιολογήσεις παρείχαν καλύτερη καθοδήγηση για τον σχεδιασμό του νέου πλαισίου της ΚΓΠ.

Όσον αφορά τη νέα ΚΓΠ και την ενισχυμένη αιρεσιμότητα, η Επιτροπή επισημαίνει ότι το νέο πεδίο εφαρμογής της ΚΓΠΚ αποτυπώνει υψηλότερες περιβαλλοντικές φιλοδοξίες σε σύγκριση με την προηγούμενη περίοδο προγραμματισμού (2014-2022), δεδομένου ότι πολλά από τα ισχύοντα πρότυπα ενισχύθηκαν (π.χ. ΚΓΠΚ 7, 8) και προστέθηκαν νέα (π.χ. ΚΓΠΚ 2). Ο συνδυασμός όλων των προτύπων ΚΓΠΚ και η συνεκτίμηση των αλληλεπιδράσεων πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την αξιολόγηση του εν λόγω τομέα πολιτικής.

Για τη νέα περίοδο προγραμματισμού που υλοποιείται μέσω των εθνικών στρατηγικών σχεδίων για την ΚΓΠ, είναι εξαιρετικά σημαντικό να εξεταστεί η συνολική φιλοδοξία όσον αφορά τους διάφορους στόχους που ορίζονται στο πλαίσιο της ΚΓΠ, όχι μόνο για καθένα από τα διαφορετικά αυτόνομα μέσα της πολιτικής. Η λογική παρέμβασης (η λεγόμενη πράσινη αρχιτεκτονική) που αναπτύσσεται σε καθένα από τα σχέδια θα πρέπει να διευκολύνει την ανάπτυξη συνεργειών μεταξύ τους προκειμένου να επιτυγχάνονται οι στόχοι που έχουν τεθεί. Ειδικό τμήμα των στρατηγικών σχεδίων για την ΚΓΠ είναι αφιερωμένο στο εν λόγω ζήτημα. Στο πλαίσιο αυτό, τα κράτη μέλη έχουν σχεδιάσει τα προαιρετικά εργαλεία και την αλληλεπίδρασή τους με την αιρεσιμότητα, σύμφωνα με τις ανάγκες που έχουν προσδιοριστεί και τη στρατηγική που ακολουθείται για την επίτευξη των κοινών ειδικών στόχων της ΚΓΠ.

Η Επιτροπή τονίζει τη σημασία που έχουν οι προσπάθειες έρευνας και καινοτομίας για υγιή εδάφη και, ειδικότερα, η αποστολή της ΕΕ «Μια ευρωπαϊκή συμφωνία για το έδαφος». Περισσότερες από δώδεκα στρατηγικές, ανακοινώσεις ή σχέδια δράσης της Πράσινης Συμφωνίας της ΕΕ προσδιορίζουν την αποστολή ως εργαλείο για την υλοποίηση των φιλοδοξιών της πολιτικής τους, ενώ η αποστολή οδηγεί σε μεγάλης κλίμακας κινητοποίηση των ενδιαφερόμενων μερών και των πολιτών. Η αποστολή έχει ήδη αξιοποιήσει περίπου 300 εκατ. EUR για την περίοδο 2021-2023 από το πρόγραμμα-πλαίσιο έρευνας και καινοτομίας «Ορίζων Ευρώπη» και λαμβάνει στήριξη από άλλα προγράμματα της ΕΕ, όπως το LIFE1, η κοινή επιχείρηση «Μια Ευρώπη που βασίζεται στην κυκλική βιοοικονομία»2, το PRIMA3 και το ΕΣΚ4. Η αποστολή θα στηρίξει πολύ περισσότερους από 1 000 τόπους σε ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς και τύπους εδαφών, στήριξη που θα οδηγήσει σε ταχύτερη ανάπτυξη νέων λύσεων για υγιή εδάφη έως το 2030.

Η Επιτροπή εκφράζει την ικανοποίησή της για τις παρατηρήσεις του ΕΕΣ και τα δεδομένα που υποστηρίζουν τις επακόλουθες συστάσεις του σχετικά με τις παρεκκλίσεις και τα κενά στα δεδομένα όσον αφορά την οδηγία για τη νιτρορύπανση. Η Επιτροπή συμφωνεί ως προς τη σημασία της πλήρους εφαρμογής της οδηγίας για τη νιτρορύπανση και της επίτευξης του στόχου της σε όλες τις χώρες της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων των κρατών μελών στα οποία έχει χορηγηθεί παρέκκλιση. Η Επιτροπή αναγνωρίζει τη σημαντική συμβολή της οδηγίας για τη νιτρορύπανση στη μείωση των απωλειών θρεπτικών ουσιών από τη γεωργία και τον καίριο ρόλο της στην επίτευξη των δεσμεύσεων της ΕΕ και των κρατών μελών για μείωση των απωλειών θρεπτικών ουσιών κατά 50 % έως το 2030. Η Επιτροπή θα εφαρμόσει ολοκληρωμένη και συνεκτική προσέγγιση κατά την ανάλυση πιθανών μελλοντικών αιτημάτων για παρεκκλίσεις βάσει της οδηγίας για τη νιτρορύπανση. Για να συγκεντρωθούν ακριβή δεδομένα σχετικά με το επίπεδο εφαρμογής της οδηγίας για τη νιτρορύπανση στα κράτη μέλη, πρέπει να επιτευχθεί συμμόρφωση με τις υποχρεώσεις υποβολής εκθέσεων. Για τον σκοπό αυτό, παρόλο που η συλλογή δεδομένων σχετικά με τα ακαθάριστα ισοζύγια θρεπτικών ουσιών θα καταστεί υποχρεωτική από το 2026, η Επιτροπή προτίθεται να αναλάβει δράση για τη βελτίωση της ποιότητας των δεδομένων που συλλέγονται και/ή παρέχονται οικειοθελώς από τα κράτη μέλη, ήδη από την περίοδο αναφοράς που καλύπτει το χρονικό διάστημα 2020-2023.