Νικολογιάννη: Ο αρχιτέκτονας τοπίου σχεδιάζει ένα όραμα για τις πόλεις του μέλλοντος

«Η πανδημία του COVID-19, μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικό είναι να μπορεί ο πολίτης να περπατήσει, να ασκηθεί, να κοινωνικοποιηθεί σε κοντινή απόσταση από την κατοικία του». Συνομιλώντας με την Δρ. Αναστασία Νικολογιάννη για θέματα που ενδιαφέρουν το παρόν – αλλά ακόμη περισσότερο το μέλλον – συνειδητοποιώ ότι σε έναν τόπο που η σχέση με το «ιδιωτικό» είναι πολύ στενή, ήρθαν έτσι οι καιροί που μας ξαναθύμισε τη σημασία του «έξω».

Κι εκεί, στην «μεθόριο» του μέσα και του έξω, του δομημένου και του φυσικού περιβάλλοντος, υπάρχει το τοπίο. Μιλώντας για αυτό το τοπίο (χωροταξικά ας πούμε) δεν μπορούσαμε να αποφύγουμε να μιλήσουμε και για το τοπίο του μέλλοντος (χρονικά και… οραματιστικά) και πώς θα το σμιλέψουμε…

Στην Ελλάδα, η αρχιτεκτονική τοπίου αποτελεί έναν σχετικά niche κλάδο για την ώρα. Ποιες προοπτικές βλέπετε, ωστόσο, για τα επόμενα χρόνια; Θεωρείτε ότι θα δούμε αλλαγές στα σημερινά δεδομένα και προς ποια κατεύθυνση;

Η έννοια του «πρασίνου» είναι πολυδιάστατη και η αρχιτεκτονική τοπίου βασίζεται στο συνδυασμό πράσινων, φυτικών και χωροταξικών δομών για τη δημιουργία μιας εμπειρίας! Πολλές φορές έχω την αίσθηση πως όταν κάποιος σκέφτεται ένα έργο αρχιτεκτονικής τοπίου στην Ελλάδα, εντάσσει ένα δένδρο ελιάς είτε έναν επισκέψιμο ελαιώνα. Συνδέει λοιπόν αυτό που περιγράψατε ως εξειδικευμένο κλάδο, με την αυλή, τον κήπο και τον αγροτικό τομέα που είναι συνυφασμένος με την πορεία της Ελλάδας. Είναι η γη που μας καθοδηγεί σε αυτό το επάγγελμα, όχι το αντίθετο!

Η αρχιτεκτονική τοπίου με το ύφος που τη γνωρίζουμε σήμερα περνάει νέα μηνύματα για το περιβάλλον, την κλιματική κρίση, το σχεδιασμό μεγάλης κλίμακας και την εκπαίδευση των πολιτών σε ένα ολιστικό επίπεδο, αλλά η γεωπονία – κηποτεχνία έχει μακρά ιστορία στη χώρα μας.

Τα πρώτα βραβεία αρχιτεκτονικής τοπίου είναι προ των πυλών, οι δράσεις φορέων ποικίλες, σεμινάρια παρέχονται από τον Πανελλήνιο Σύλλογο Αρχιτεκτόνων Τοπίου (ΠΣΑΤ) και το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΓΠΑ) γιόρτασε πέρυσι τα 100 έτη λειτουργίας και επιστημονικής προσφοράς. Αυτές είναι μερικές μόνο από τις δράσεις που ενισχύουν την επιστήμη της αρχιτεκτονικής τοπίου. Οι ενέργειες πληθαίνουν και θα πρέπει να τις επικοινωνήσουμε σωστά προς την κοινωνία μας.

Θεωρώ λοιπόν πως αυτός που γίνεται γνωστότερος σήμερα είναι ένας πιο «δομημένος» κλάδος αρχιτεκτονικής τοπίου. Γνωρίζουμε καλύτερα το ρόλο που μπορεί να παίξει ο αρχιτέκτονας τοπίου στον ολιστικό σχεδιασμό μεγάλης και μικρής κλίμακας ενώνοντας στοιχεία σχεδιασμού, περιβάλλοντος, κοινωνικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών. Πρέπει να αναγνωρίσουμε πως ο ρόλος του αρχιτέκτονα τοπίου δεν είναι να «ομορφύνει» τις γωνιές μιας κατασκευής ή να προσφέρει λίγο πράσινο. Ο ρόλος μας (και μιλώ ως αρχιτέκτονας τοπίου και γεωπόνος) είναι να σχεδιάσουμε ένα όραμα για το πώς θέλουμε να είναι οι πόλεις μας σε 15-20-50 χρόνια από τώρα με γνώμονα το περιβάλλον, τα τοπογραφικά και κλιματικά χαρακτηριστικά, αλλά και το πολιτιστικό και κοινωνικό χαρακτήρα της κάθε ελληνικής περιοχής. Αυτό εφόσον γίνει σωστά, με διεπιστημονικές συνεργασίες και μελέτες, θα μας οδηγήσει στη δημιουργία έργων και τοπίων που θα αποτελούν ολοκληρωμένες προτάσεις διαβίωσης προς την πράσινη ανάπτυξη τονίζοντας τα χαρακτηριστικά του κάθε τόπου και φυσικά αποφέροντας βελτιώσεις στο ποσοστό πρασίνου, στην οικονομία και την εκπαίδευση των πολιτών.

Ελπίζω και εύχομαι λοιπόν πως θα έχουμε αλλαγές, με το «τοπίο» να αποτελεί τον πυρήνα ενός έργου και όχι απλώς το αισθητικό στοιχείο. Ο κλάδος μας αναλαμβάνει πλέον κύριο ρόλο όσον αφορά την κλιματική κρίση, έχει τη δυνατότητα να συνδυάσει τις μορφολογικές και κλιματικές προκλήσεις μιας περιοχής και να προτείνει λύσεις που θα επιφέρουν κοινωνική και οικονομική ανάταση βελτιώνοντας παράλληλα τις συνθήκες διαβίωσης και την υγεία μας.

Ποια έργα αρχιτεκτονικής τοπίου θεωρείτε ορόσημα για την Ελλάδα και γιατί;

Έργα που έχουν εκπονηθεί σύμφωνα με τις αρχές αρχιτεκτονικής τοπίου και εμπερικλείουν βαθιά γνώση της επιστήμης της γεωπονίας και της περιβαλλοντικής πολιτικής. Έργα που έχει γίνει συνετή επιλογή μεταξύ εδώδιμων και καλλωπιστικών φυτών με σκοπό τη δημιουργία ενός «νέου προορισμού» ή την αποκατάσταση κάποιου τοπίου και που έχουν υλοποιηθεί, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την παράμετρο «κλιματική αλλαγή», ένα θέμα που ήδη μας απασχολεί και θα αποτελέσει κύριο ζήτημα προς διαχείριση στα επόμενα έτη.

Το έργο που χαρακτηρίζεται ως «ορόσημο» ενός τόπου, εμπερικλείει όλα τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω και ταυτόχρονα, ιδανικά, είναι ανοιχτό στην κοινωνία, πλήρως προσβάσιμο από όλους. Εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί ο περιβάλλων χώρος του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ΚΠΙΣΝ, ένα έργο που έστρεψε τα βλέμματα στην Ελλάδα. Αλλά και έργα αποκατάστασης όπως το Γλυπτό Θέατρο της Αιξωνής στη Γλυφάδα (μη ενεργό λατομείο), και φυσικά ας μη ξεχνάμε τον Εθνικό Κήπο όπου αποτελεί μνημείο για το ελληνικό τοπίο.

Πώς πιστεύετε ότι έργα αρχιτεκτονικής τοπίου έχουν να συμβάλλουν στην οικονομική ζωή, τόσο στον ευρύτερο κλάδο των κατασκευών όσο και γενικότερα;

Η Ελλάδα έχει ένα μαγικό, ποικιλόμορφο και πολύ ιδιαίτερο τοπίο, που αλλάζει από δασικό σε θαλάσσιο σε μερικά μόνο χιλιόμετρα. Αυτή η ιδιομορφία, είναι ένας από τους κύριους πόλους έλξης τουρισμού στη χώρας μας. Ο ρόλος μας, ως σύγχρονοι αρχιτέκτονες τοπίου είναι να οραματιστούμε και να δημιουργήσουμε έργα που θα βελτιώσουν τις εκάστοτε προκλήσεις μιας περιοχής, χωρίς να μεταβάλλουν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του τόπου. Η δύναμη της επιστήμης της αρχιτεκτονικής τοπίου αναδεικνύεται μέσω της υγιούς συνεργασίας πολλών και διαφόρων επαγγελματιών, αλλά με πρωταρχικό ρόλο αυτόν του βιοκλιματικού και περιβαλλοντικού σχεδιασμού, που δρα ως ο σύνδεσμος για την υλοποίηση ενός έργου. Ο κλάδος των μελετητών και σχεδιαστών, οι γεωπονικές αρχές, ο οικονομοτεχνικός προγραμματισμός και ο ευρύτερος κατασκευαστικός κλάδος, τον οποίο αναφέρατε, είναι κάποιοι από τους απαραίτητους λίθους στην εκπόνηση ενός έργου. Τα ορθά και βασισμένα σε μελέτες έργα αρχιτεκτονικής τοπίου λοιπόν, θα αυξήσουν την επισκεψιμότητα του τόπου, θα μειώσουν τις ενεργειακές ανάγκες και τη συντήρηση, θα δημιουργήσουν ευκαιρίες για επιχειρηματική δραστηριότητα και περαιτέρω ανάπτυξη. Μπορούμε λοιπόν να πούμε πως, οι οικονομικές απολαβές δε θα έρθουν μόνο για τις κατασκευές, αλλά για ολόκληρη την κοινωνία της εκάστοτε περιοχής.

Θα είχατε να προτείνετε κάποιες αλλαγές στο νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο της χώρας που θα βοηθούσαν την προώθηση τέτοιων έργων; Ποια κίνητρα πιστεύετε ότι θα έπρεπε να δοθούν σε θεσμικό επίπεδο;

Η εφαρμογή περιβαλλοντικής πολιτικής και το διακριτό νομοθετικό πλαίσιο είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό και απαραίτητο βήμα για τη διασφάλιση έργων μεγάλης κλίμακας αλλά και για τη διαφύλαξη πολύπλοκων εννοιών όπως ο «βιοκλιματικός σχεδιασμός», οι περιβαλλοντικές έννοιες και η αισθητική του τοπίου. Βάσει της εμπειρίας μου σε θέματα περιβαλλοντικής πολιτικής, η επιτυχής υλοποίηση ενός έργου μεγάλης κλίμακας διασφαλίζεται όταν κύριες έννοιες του έργου και του σχεδιασμού του, περιλαμβάνονται σε νομοθετικά πλαίσια. Ας πάρουμε για παράδειγμα χώρες όπως η Ολλανδία και η Ισπανία, έχουν νομοθετικά πλαίσια που αφορούν το τοπίο. Όχι τις καλλιέργειες ή κάποια προστατευόμενη περιοχή, αλλά το τοπίο ως έννοια -landscape- γεγονός που οδηγεί στη διασφάλιση της ποιότητάς του στην εκάστοτε περιοχή. Όσο σημαντικό είναι λοιπόν να έχουμε τη συμμετοχή των πολιτών (bottom-up) σε μεγάλα έργα, εξίσου σημαντικό είναι να έχουμε τις δομές (top down), που θα διασφαλίσουν τη σωστή υλοποίηση ενός έργου. Πιστεύω πως η Ελλάδα θα πρέπει να δημιουργήσει νομοθετικά πλαίσια που αφορούν το τοπίο ως έννοια και να επιτρέψει τη διασφάλιση συγκεκριμένων εννοιών με περιβαλλοντικές πολιτικές ανάλογα με το κάθε έργο.

Θα δώσω ένα παράδειγμα. Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο όπου ο «εμπνευστής» ενός έργου, γεωπόνος, αρχιτέκτονας τοπίου, αρχιτέκτονας, έχει συμπεριλάβει στη μελέτη και στο σχεδιαστικό πλαίσιο (concept) περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, λύσεις για προσαρμογή στην κλιματική κρίση, καθώς και σχεδιαστικές προτάσεις που απαντούν στις προκλήσεις της περιοχής. Παρόλα αυτά πολλές από τις σχεδιαστικές και υλικές λύσεις δεν μεταφέρονται σωστά στο στάδιο της υλοποίησης του έργου. Οι λόγοι μπορεί να ποικίλουν∙ από τη μη συμμετοχή του σχεδιαστή στην κατασκευή, την αλλαγή του οικονομικού στοιχείου ή τη χρονική διάρκεια κατασκευής. Πολύ συχνότερο όμως είναι το φαινόμενο κάποια στοιχεία είτε να μην είναι κατανοητά, είτε να μη θεωρούνται σημαντικά στην ένταση της ολοκλήρωσης ενός μεγάλου έργου. Αυτό λοιπόν πρέπει να διασφαλιστεί. Θα πρέπει να υπάρχουν συμβάσεις, νομοθετικά πλαίσια και πολιτικές που να διασφαλίζουν ότι σχεδιαστικά χαρακτηριστικά και ιδιαίτερα δύσκολές έννοιες όπως η οικολογία του τοπίου, ο βιοκλιματικός σχεδιασμός κ.ά. αποτελούν απαράβλεπτους παράγοντες στην υλοποίηση του έργου. Υπάρχουν πολύ επιτυχημένα παραδείγματα στο εξωτερικό, όπου είχα την χαρά να συμμετάσχω, και όσο και αν φαντάζει δύσκολο, είναι πλήρως εφικτό.

Πόσο μπορεί να βοηθήσει ένα μεγάλο –ή και μικρότερα- έργα αρχιτεκτονικής τοπίου στην καθημερινή ζωή στις πόλεις; Τόσο στην ευεξία των ανθρώπων όσο και στην κοινωνική και οικονομική ζωή;

Αφάνταστα! Ιδιαίτερα σε αστικές περιοχές, η επαφή με τη φύση και η ευκαιρία λίγων λεπτών χαλάρωσης, παιχνιδιού και κοινωνικοποίησης είναι αναγκαία. Μελέτες αναφέρουν πως το 75% του παγκόσμιου πληθυσμού θα ζει σε αστικό περιβάλλον στα επόμενα 50 χρόνια. Φανταστείτε λοιπόν πόσο σημαντικό είναι για όλους μας, για την ψυχική και σωματική μας υγεία να έχουμε εύκολη πρόσβαση σε ανοιχτούς χώρους, πάρκα και μια μορφή φυσικού τοπίου.

Δείτε για παράδειγμα την πανδημία του COVID-19, μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικό είναι να μπορεί ο πολίτης να περπατήσει, να ασκηθεί, να κοινωνικοποιηθεί σε κοντινή απόσταση από την κατοικία του. Τα έργα τα οποία αναφέρετε, είτε είναι πάρκα, είτε πλατείες, είτε περίπατοι είναι απαραίτητα για την υγεία όλων μας. Αλλά εξίσου απαραίτητη είναι η εκπαίδευση του πολίτη σε θέματα που αφορούν το περιβάλλον και το τοπίο. Η αλλαγή του τρόπου ζωής είναι αλληλένδετη με την αλλαγή της νοοτροπίας μας. Η παροχή θεωρητικών γνώσεων σε συνδυασμό με την καθημερινή τριβή με τα σύγχρονα έργα που έχει να προσφέρει ο κλάδος της αρχιτεκτονικής τοπίου θα μας οδηγήσει στην αλλαγή. Σε ένα μέλλον όπου θα έχουμε κατανοήσει, αγαπήσει, εκτιμήσει περισσότερο το περιβάλλον και τη φύση, καθώς αυτά θέτουν τις βάσεις για την κοινωνική και οικονομική μας ευημερία.

Ποιες παρεμβάσεις θα προτείνατε για την Αθήνα;

Η Αθήνα είναι μια υπέροχη πόλη, αλλά όπως κάθε μεγαλούπολη έχει πολλές όψεις. Έχει πράσινες, αλλά και καθαρά αστικές συνοικίες, έχει μέρη που ευημερούν και περιοχές που δυστυχώς, είναι παραμελημένες. Οι παρεμβάσεις που μπορούν να γίνουν είναι πράγματι πολλές, αλλά για είναι επιτυχείς, να διαρκέσουν στο χρόνο και να εξασφαλίσουμε, αύξηση και βιωσιμότητα του ποσοστού πρασίνου, θα πρέπει να βασιστούν σε μελέτες.

Ο ολιστικός βιοκλιματικός σχεδιασμός είναι απαραίτητο βήμα για την πόλη μας. Αυτό δε μπορεί να γίνει από τη μια μέρα στην άλλη, ούτε με μορφή απλών κατασκευών και εύκολων λύσεων (quick-fixes). Αν μιλάμε για μια ολιστική παρέμβαση στην Αθήνα, θα πρέπει να συσταθεί μια διεπιστημονική ομάδα μελετητών που θα πραγματοποιήσει σειρά μελετών και προτάσεων. Σίγουρα η συμμετοχή σε μια τέτοια ομάδα θα με χαροποιούσε ιδιαίτερα, καθώς το να εργάζεσαι για τη χώρα που έχει αποτελέσει αφετηρία στην πορεία σου και να συμμετέχεις στην αναδιαμόρφωση της πόλης των φοιτητικών σου χρόνων, είναι κάτι μοναδικό!

Παρόμοιες ενέργειες στο εξωτερικό έχουν ανεξάρτητες ομάδες επαγγελματιών και ερευνητών που συνεργάζονται με τον κρατικό μηχανισμό και τους φορείς. Μοντέλα υπάρχουν πολλά, αλλά πρέπει να ξεκινήσουμε με το όραμα. Πώς θα θέλαμε να δούμε την Αθήνα μας σε 30-50 χρόνια; Θέλουμε διατηρώντας το μοναδικό χαρακτήρα της να αποτελεί πρότυπο περιβαλλοντικού σχεδιασμού, να καλωσορίζει τον επισκέπτη και να αισθάνεται υπερήφανος για την πόλη του ο πολίτης; Θα θέλαμε να είμαστε σε θέση να υλοποιήσουμε έργα με περιβαλλοντικές αρχές όπως η πρόσφατη πρόταση στην Champs-Élysées του Παρισιού;

* Η Δρ. Αναστασία Νικολογιάννη είναι Αρχιτέκτονας Τοπίου PhD, ΜΑ – Γεωπόνος M.Sc, και Πρόεδρος Emerging Professionals Advocate στον IFLA World και μέλος της Επιτροπής των Landscape Awards 2021.