Τι φέρνει η 4η Βιομηχανική Επανάσταση σε δεξιότητες και αγορά εργασίας

Βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σε μια διαδικασία μεταμόρφωσης ως αποτέλεσμα του αυτοματισμού, μιας μεταμόρφωσης που συχνά συγκρίνεται με τη βιομηχανική αξιοποίηση των μηχανών, της δύναμης του νερού και του ατμού κατά την πρώτη βιομηχανική επανάσταση, τις γραμμές συναρμολόγησης και την αξιοποίηση του ηλεκτρισμού κατά τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση και την αυτοματοποίηση της παραγωγής και τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών κατά την τρίτη βιομηχανική επανάσταση. Με λίγα λόγια, για πολλούς, η ανθρωπότητα βρίσκεται στο κατώφλι μιας 4ης βιομηχανικής επανάστασης, η οποία “εξαλείφει” τα όρια μεταξύ του φυσικού με τον ψηφιακό αλλά και βιολογικό κόσμο. Όχημα της επανάστασης αυτή τη φορά, το internet και η διασυνδεσιμότητα.

Η συνεχής ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας είχε ως αποτέλεσμα, τα τελευταία χρόνια, τη δημιουργία νέων επαγγελμάτων αλλά και την εξαφάνιση ορισμένων άλλων. Στα επόμενα λίγα χρόνια, τεχνολογικές εξελίξεις όπως τα μεγάλα δεδομένα, το υπολογιστικό νέφος, το Διαδίκτυο των Πραγμάτων, η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη είναι βέβαιο ότι θα έχουν σημαντικό αντίκτυπο και θα επιφέρουν μεγάλες αλλαγές στην οικονομία, στην απασχόληση και κατ' επέκταση στην κοινωνία.

Η απώλεια θέσεων εργασίας και το εργασιακό ισοζύγιο

Aυτό που παρατηρείται είναι μια επιτάχυνση της διείσδυσης των νέων τεχνολογιών στην οικονομία και στην καθημερινή μας ζωή. Ακούγεται συχνά ότι στο μέλλον τα ρομπότ θα αντικαταστήσουν τον άνθρωπο σε πολλές θέσεις εργασίας και είναι αλήθεια ότι τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε δει την τεχνολογία να αλλάζει ριζικά τον τρόπο που δουλεύουμε και που ζούμε. Οι μελλοντικές πρόοδοι στον τομέα της ρομποτικής θα οδηγήσουν στην ανάπτυξη ρομπότ που θα παρέχουν υπηρεσίες συνεργατών και βοηθών, οικιακές υπηρεσίες, υπηρεσίες περίθαλψης, κατασκευαστικές υπηρεσίες, και πολλές άλλες. Οι ρομποτικές εφαρμογές θα μπορούν να μιμούνται τη συμπεριφορά ανθρώπων και ζώων και το διαδίκτυο των πραγμάτων και οι εφαρμογές της πανταχού παρούσας τεχνολογίας (always on technology) θα τους επιτρέπουν να επικοινωνούν μεταξύ τους.

Στο τελευταίο του βιβλίο, «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα», ο Γιουβάλ Χαράρι επισημαίνει ότι για λίγες ακόμη δεκαετίες οι άνθρωποι θα έχουν το πάνω χέρι, αλλά είναι θέμα χρόνου οι έξυπνες μηχανές να κάνουν σχεδόν τα πάντα καλύτερα από εμάς. Ήδη από τώρα, που οι άνθρωποι συνεργάζονται με τους υπολογιστές, είναι ολοένα πιο δύσκολο να βρουν δουλειά οι ανειδίκευτοι. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι με την άνοδο της ψηφιακής οικονομίας, η αγορά εργασίας αλλάζει με πολύ γρήγορο ρυθμό, όπως και οι δεξιότητες που απαιτείται να έχει ο σύγχρονος άνθρωπος.

Η εμπειρία, όμως, από προηγούμενες ιστορικές τεχνολογικές αλλαγές αυτοματοποίησης δείχνει ότι, σε γενικές γραμμές, οι τρόποι επηρεασμού της εργασίας και κατ’ επέκταση των δεξιοτήτων είναι, πρώτον, η σταδιακή κατάργηση επαγγελμάτων, η μείωση του αριθμού των θέσεων εργασίας και αποειδίκευση των εργαζομένων λόγω υποκατάστασης από μηχανές ή νέα συστήματα οργάνωσης της παραγωγής και, δεύτερον, η ανάδυση νέων ειδικεύσεων και η δημιουργία θέσεων εργασίας σε άλλα επαγγέλματα.

Από το 1999 έως το 2016 η τεχνολογία έφερε 23 εκατ. νέες θέσεις στην Ε.Ε. Έως το 2025, σύμφωνα με μελέτη του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, 75 εκατ. θέσεις θα καταργηθούν, αλλά 133 εκατ. άλλες θέσεις θα δημιουργηθούν. Όπως και οι προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις, έτσι και η 4η Βιομηχανική Επανάσταση αναμένεται ότι θα έχει θετικό ισοζύγιο. Άρα, η χρήση νέων τεχνολογιών μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια θέσεων εργασίας - αυτό είναι το «φαινόμενο αντικατάστασης» αλλά μπορεί να έχει και «συμπληρωματικό αποτέλεσμα» - τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Η απώλεια θέσεων εργασίας θα αντισταθμιστεί σε μεγάλο βαθμό από τη δημιουργία νέων θέσεων, είτε στην ίδια αλυσίδα αξίας, είτε σε άλλους κλάδους και τομείς της οικονομίας

Είναι γενικά αποδεκτό, ότι η πρόοδος του αυτοματισμού και της ψηφιοποίησης θα συνεχίσει να μετασχηματίζει τις απαιτήσεις για τις απαιτούμενες δεξιότητες και ικανότητες που πρέπει να έχουν οι εργαζόμενοι τα επόμενα χρόνια. Τα αποτελέσματα της τεχνολογικής αλλαγής, τόσο γενικά όσο και στο πεδίο των δεξιοτήτων, αναμένεται - όπως άλλωστε και κάθε προηγούμενη φορά στην ιστορία - να είναι πολύπλοκα και διαφοροποιημένα. Σε αντίθεση όμως με τις παλαιότερες, τεχνολογικές επαναστάσεις, η τρέχουσα αλλαγή απειλεί εξίσου, αν όχι περισσότερο, εργασίες και εργασιακά καθήκοντα που απαιτούν διανοητικές - και όχι μόνο χειρωνακτικές - δεξιότητες. Αυτό σημαίνει ότι τα αποτελέσματα της ψηφιοποίησης αγγίζουν πλέον και εργαζόμενους «υψηλών προσόντων» που βρίσκονται στα ανώτερα σκαλοπάτια της εργασιακής ιεραρχίας.

Οι δεξιότητες του μέλλοντος

Ποιες είναι λοιπόν οι «δεξιότητες» που είναι σήμερα δημοφιλείς στην αγορά εργασίας; Σύμφωνα με μελέτες, οι δεξιότητες ενεργητικής ακρόασης είναι σημαντικές για το 95% των θέσεων εργασίας και οι δεξιότητες ομιλίας για το 91%. Αυτές οι δεξιότητες περιλαμβάνουν την ικανότητα μεταφοράς πληροφοριών κατάλληλα και επομένως είναι απαραίτητες σε σχεδόν κάθε επάγγελμα. Από το 1990 και έπειτα, υπήρξε επίσης ραγδαία αύξηση στη σημασία των δεξιοτήτων που θα μπορούσαν να ομαδοποιηθούν κάτω από τον τίτλο «δημιουργικότητα», συμπεριλαμβανομένων των πολύπλοκων δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων.

Όσον αφορά στις δεξιότητες που πρέπει να αναπτύξουν οι εργαζόμενοι του μέλλοντος, είναι, πρώτον, οι ανθρώπινες δεξιότητες που δεν μπορούν αντικατασταθούν από μηχανές και ρομπότ, όπως η συναισθηματική νοημοσύνη, η επικοινωνία, η κριτική σκέψη, η προσαρμοστικότητα και η δημιουργικότητα. Επίσης σημαντικές θα είναι οι ψηφιακές δεξιότητες, όπως ο προγραμματισμός και η ανάλυση δεδομένων.

Η δημιουργικότητα και η κοινωνική νοημοσύνη ειδικότερα είναι πιθανό να είναι ουσιαστικές δεξιότητες για τις περισσότερες νέες θέσεις εργασίας που θα δημιουργούνται έως το 2030. Επειδή αυτές οι δεξιότητες δίνουν στον άνθρωπο ένα σαφές πλεονέκτημα έναντι των μηχανών και του λογισμικού, προσφέρουν επίσης προστασία έναντι των εξελίξεων στον αυτοματισμό, καθιστώντας τις θέσεις εργασίας ως προστατευμένες από μελλοντικές εξελίξεις (future-proof). Στο μέλλον, θα υπάρχει επίσης μεγαλύτερη ζήτηση για άτομα με άριστες μαθηματικές δεξιότητες και εμπειρία στις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών. Οι προοπτικές εργασίας και η προστασία από τον αυτοματισμό θα είναι ακόμη καλύτερες για άτομα που μπορούν να συνδυάσουν μαθηματικές και τεχνολογικές δεξιότητες με τη δημιουργικότητα και / ή την κοινωνική νοημοσύνη.

Ορισμένες νέες θέσεις εργασίας θα δημιουργηθούν σε τομείς όπου ο συνολικός αριθμός θέσεων εργασίας είναι σχετικά χαμηλός, αλλά όπου απαιτούνται συγκεκριμένες ικανότητες. Το μέλλον θα προσφέρει καλές προοπτικές απασχόλησης στους εργαζομένους με άριστες γνώσεις στους τομείς της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, της υγείας και των επικοινωνιών. Αυτά τα «εξειδικευμένα επαγγέλματα» αναμένεται ότι θα απολαύσουν κάποιας προστασίας από τον αυτοματισμό.

Οι άνθρωποι έχουν ακόμα ένα πλεονέκτημα έναντι των μηχανών όχι μόνο για τη δημιουργικότητά τους και την κοινωνική τους νοημοσύνη, αλλά και επειδή μπορούν να επιδείξουν ευελιξία και προσαρμοστικότητα ανάλογα με τι κατάσταση με την οποία βρίσκονται αντιμέτωποι. Αυτές οι δεξιότητες είναι σημαντικές για επαγγέλματα που απαιτούν λιγότερα ή χαμηλότερα προσόντα, αλλά όπου απαιτούνται δεξιότητες χειροτεχνίας και ψυχοκινητικές δεξιότητες, όπως οι μάγειρες και ο κομμωτές.

Γενικότερα μιλώντας, επειδή τα πράγματα αλλάζουν πολύ γρήγορα, το χαρακτηριστικό που θα κάνει έναν υποψήφιο να έχει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην αγορά εργασίας, θα είναι η ικανότητα να μαθαίνει γρήγορα νέα πράγματα, αλλά και να ξε-μαθαίνει», καθώς πολλά από αυτά που γνωρίζει σήμερα θα πρέπει στο μέλλον να τα κάνει διαφορετικά. Οπότε οι άνθρωποι θα χρειάζονται πάνω απ' όλα εκπαίδευση που θα τους προετοιμάζει για μια δια βίου εκπαίδευση και επανεκπαίδευση. Θα απαιτείται, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, να μάθουν πώς να μαθαίνουν.

Τι σημαίνει αυτό για τον τομέα της εκπαίδευσης;

Παραδοσιακά, τα εκπαιδευτικά συστήματα ανά το παγκόσμιο, ήταν αυτά που προετοίμαζαν τους νέους για την ένταξη τους στο εργατικό δυναμικό. Ωστόσο, υπάρχει μια αυξανόμενη αποσύνδεση μεταξύ του εκπαιδευτικού μοντέλου που αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό κατά το 19ο αιώνα, με το σημερινό ταχέα μεταβαλλόμενο κόσμο και κατ' επέκταση, των απαραίτητων δεξιοτήτων. Ως αποτέλεσμα, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα κενό, μια αναντιστοιχία δεξιοτήτων όπου, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σχεδόν ο μισός πληθυσμός θεωρείται ότι στερείται βασικών ψηφιακών δεξιοτήτων και ένα τρίτο των Ευρωπαίων πολιτών σύμφωνα με πληροφορίες δεν έχουν ή σχεδόν καθόλου ψηφιακές δεξιότητες. Περίπου 40% των εργοδοτών δεν μπορούν να καλύψουν κενές θέσεις εργασίας λόγω της έλλειψης υποψήφιων εργαζομένων με τις απαραίτητες δεξιότητες, ενώ το 30% των αποφοίτων εργάζονται σε μια εργασία όπου οι ικανότητες που απέκτησαν στο πανεπιστήμιο δεν απαιτούνται.

Η Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση μπορεί να διαδραματίσει βασικό ρόλο στις αναδυόμενες βιομηχανίες, και στη μελλοντική βιωσιμότητα των υφιστάμενων. Η συνεχιζόμενη κατάρτιση έχει ιδιαίτερη σημασία για τους εργαζομένους των οποίων οι θέσεις εργασίας επιβιώνουν από τον αυτοματισμό αλλά έχουν υποστεί κάποια μετατροπή, και για εκείνους των οποίων οι θέσεις εργασίας έχουν εξαφανιστεί και που αναζητούν εναλλακτική απασχόληση σε παρόμοιους τομείς. Σε αυτό το πλαίσιο, η δια βίου μάθηση είναι το κλειδί. Οι εργαζόμενοι θα πρέπει να συμμετάσχουν στη δια βίου μάθηση μέσω περαιτέρω εκπαίδευσης, εάν θέλουν να είναι σε θέση να ανταποκριθούν γρήγορα σε αλλαγές στις απαιτήσεις δεξιοτήτων που προκαλούνται από τον αυτοματισμό και την ψηφιοποίηση. Η συνεχιζόμενη επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση θα επιτρέπει στους εργαζόμενους, επίσης, να παραμένουν ενημερωμένοι και να μπορούν να ανταποκρίνονται γρήγορα σε αλλαγές που προκαλούνται από την ψηφιοποίηση και να δείχνουν την απαραίτητη ευελιξία στην αγορά εργασίας.

Η κουλτούρα μάθησης θα πρέπει να καθιερωθεί. Δεδομένων των αλλαγών που επιφέρει η τεχνολογία, πλέον δίνεται έμφαση στην ικανότητα εντοπισμού πληροφορίας, στην κριτική σκέψη για το φιλτράρισμα των νέων δεδομένων και στη διάθεση για μάθηση.

Η συνύπαρξη ανθρώπων και ρομπότ στο χώρο εργασίας

Eίναι σαφές ότι στο μέλλον ο ανθρώπινος παράγοντας και η τεχνολογία θα συνυπάρχουν όλο και περισσότερο στους οργανισμούς και στις επιχειρήσεις δημιουργώντας την ανάγκη αρμονικής συνεργασίας. Οι μηχανές πάντα θα εκτελούν επαναλαμβανόμενες εργασίες ταχύτερα και με αλάνθαστο τρόπο, εντούτοις χαρακτηριστικά όπως κατανόηση συναισθημάτων, ερμηνεία της γλώσσας του σώματος, δημιουργικότητα, κοινωνική συμπεριφορά και διαπραγμάτευση είναι ικανότητες που δύσκολα θα αποκτηθούν από ρομπότ.

Στην πράξη λοιπόν, ο άνθρωπος θα πρέπει να επενδύσει στην ικανότητα του για προσαρμογή. Σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον όπου η τεχνολογία, τα ρομπότ και η Τεχνητή Νοημοσύνη υιοθετούνται με εκθετικά αυξανόμενους ρυθμούς, έμφαση από τον άνθρωπο πρέπει να δοθεί στην προσαρμογή, στη συνεχή κατάρτιση και στον σχεδιασμό λύσεων σε ένα περιβάλλον που συνεχώς μεταβάλλεται.

Το πολυτιμότερο αγαθό στην ψηφιακή εποχή είναι η γνώση, η οποία αποτελεί και το μεγαλύτερο εφόδιο που θα βοηθήσει στην εξέλιξη του ατόμου σε όλα τα επίπεδα, μεταξύ άλλων και στο επαγγελματικό.