Το περιβάλλον ως συνιστώσα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης: Η περίπτωση των Ελληνικών Επιχειρήσεων Υψηλής Κερδοφορίας

Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ) απασχολεί τις επιχειρήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Η έννοια της πηγάζει από την «ηθική» που αφορά στο σύνολο των θεσμοθετημένων κανόνων μιας κοινωνίας, που καθορίζουν τη συμπεριφορά με βάση το κοινωνικά αποδεκτό (Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη, 1999). Στη ηθική των επιχειρήσεων (Πατσιώτη–Τσακπουνίδη, 2009) συνέβαλαν η ανάπτυξη μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων και η παγκοσμιοποίηση της αγοράς με λειτουργία των επιχειρήσεων εκτός της χώρας εγκατάστασης της μητρικής εταιρείας. Πυλώνες της ΕΚΕ είναι: η κοινωνία, το ανθρώπινο δυναμικό, το περιβάλλον, η αγορά.

Ο ISO (2010) ορίζει ως ΕΚΕ την ευθύνη ενός οργανισμού για τις επιπτώσεις των αποφάσεων και δραστηριοτήτων του στην κοινωνία και το περιβάλλον, λαμβάνοντας υπόψη τις προσδοκίες των ενδιαφερόμενων μερών, ενώ συμμορφώνεται με την ισχύουσα νομοθεσία και βρίσκεται σε συμφωνία με τις απόψεις για ηθική συμπεριφορά.

Η ευθύνη των επιχειρήσεων χωρίζεται στην άμεση ευθύνη (L’Etang, 1995) που πηγάζει από την ύπαρξη της επιχείρησης και αφορά στην αποστολή και το όραμα της, στην κουλτούρα και τις επιδιώξεις της κ.λπ. και στην έμμεση ευθύνη που προκύπτει από τη δύναμη που κατέχουν οι επιχειρήσεις μέσα στην κοινωνία και σε μία περιοχή ενδιαφέροντος τους, έξω από την κύρια σφαίρα δραστηριοτήτων και ελέγχου, όπως π.χ. είναι η από κοινού αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής μόλυνσης με κοινή χρήση καθαρότερης τεχνολογίας κ.λπ.

Το θεωρητικό υπόβαθρο, τα εργαλεία εφαρμογής και οι εμπειρικές έρευνες & μελέτες για την ΕΚΕ & ΕΠΕ

Οι θεωρητικές απόψεις για την ΕΚΕ ομαδοποιούνται σε δύο κατηγορίες (Quazi και O’ Brien, 2000), υπέρ και κατά της ΕΚΕ. Το πεδίο (Garriga και Mele, 2004) περιλαμβάνει αριθμό προσεγγίσεων και όρων όπως π.χ. η επιχειρησιακή διαφάνεια και λογοδοσία, η διαχείριση εμπλεκόμενων μερών κ.λπ. και μία κατάταξη των θεωριών για την ΕΚΕ, που έγινε από τους ίδιους συγγραφείς, περιλαμβάνει τέσσερις κατηγορίες, ενώ τα μοντέλα προκύπτουν από εμπειρικές έρευνες κυρίως στο χώρο της βιομηχανίας.

Οι οργανικές θεωρίες (instrumental theories) υποστηρίζουν ότι η ΕΚΕ περιορίζεται μόνο στην ευθύνη των επιχειρήσεων να εφοδιάζουν-έναντι κέρδους-με αγαθά/υπηρεσίες την κοινωνία. Οι πολιτικές θεωρίες (political theories) αφορούν στην αλληλεπίδραση μεταξύ επιχειρήσεων και κοινωνίας και στη θέση των επιχειρήσεων στην κοινωνία. Οι θεωρίες ολοκλήρωσης (integrative theories) διαπραγματεύονται τον τρόπο, που οι επιχειρήσεις ολοκληρώνουν τις κοινωνικές ανάγκες. Οι τελευταίες νοούνται ως ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία αλληλοεπιδρά με τις επιχειρήσεις παρέχοντας τους νομιμότητα και κύρος. Οι ηθικές θεωρίες (ethical theories) εστιάζουν στις ηθικές προϋποθέσεις ή απαιτήσεις, που με τη σειρά τους ενισχύουν τις σχέσεις μεταξύ επιχειρήσεων και κοινωνίας. Κεντρικό θέμα των εμπειρικών ερευνών και εφαρμογής στην πράξη δράσεων ΕΚΕ, είναι η διαχείριση των μερών (π.χ. εργαζόμενοι, μέτοχοι, καταναλωτές, ΜΚΟ, προμηθευτές κ.λπ.) που εμπλέκονται με άμεσο ή έμμεσο τρόπο στη λειτουργία των επιχειρήσεων (stakeholders management). Επιπρόσθετα έννοιες όπως η αειφόρος ανάπτυξη καθώς και το περιβάλλον, εντάσσονται ολοένα και περισσότερο στη σφαίρα της ΕΚΕ των επιχειρήσεων και για αυτό πλέον γίνεται λόγος για την Εταιρική Περιβαλλοντική Ευθύνη (ΕΠΕ).

Η περιβαλλοντική πτυχή της ΕΚΕ ως ΕΠΕ (Mazurkiewicz, 2004) ορίζεται πρακτικά η αντιμετώπιση θεμάτων όπως π.χ. η κάλυψη των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, η εξάλειψη των αποβλήτων και η μεγιστοποίηση της αποτελεσματικότητας/παραγωγικότητας των πόρων που χρησιμοποιούν οι επιχειρήσεις, ενώ λαμβάνονται υπόψη η περιβαλλοντική- κοινωνική-οικονομική διάσταση της αειφόρου ανάπτυξης.

Τα επιμέρους Συστήματα & Πρότυπα Διαχείρισης (π.χ. για το Περιβάλλον, την Ποιότητα, την Υγιεινή & Ασφάλεια Εργασίας, την ΕΚΕ, κ.λπ.) αποτελούν εργαλεία υιοθέτησης ΕΚΕ & ΕΠΕ, ενώ η ενσωμάτωση της αειφορίας ως πρακτικής στην οργανωτική δομή και κουλτούρα των επιχειρήσεων απαιτεί συστηματική προσπάθεια και ένα όραμα και δέσμευση από την ηγεσία (Azapagic, 2003). Η σταχυολόγηση μερικών από τις έρευνες/μελέτες που πραγματοποιήθηκαν κυρίως σε διεθνές επίπεδο και την Ελλάδα, αναδεικνύει επιμέρους δράσεις ΕΚΕ που υλοποιούν οι επιχειρήσεις, τις διαφορές από χώρα σε χώρα στην εφαρμογή της ΕΚΕ, τους παράγοντες που συμβάλουν θετικά και αρνητικά στην ΕΚΕ, την αξιολόγηση επιχειρήσεων σε ΕΚΕ & ΕΠΕ καθώς και τις μελλοντικές προοπτικές της ΕΚΕ (European Multi-Stakeholder forum on CSR 2004, Ελληνικό Δίκτυο για την ΕΚΕ 2006, Apostolakou και Jackson 2009, Alon et al. 2010, WWF Ελλάς 2010,).

Η εμπειρική έρευνα και η στατιστική ανάλυση

Η έρευνα πραγματοποιήθηκε με την αποστολή ερωτηματολογίου στις 500 περισσότερο κερδοφόρες επιχειρήσεις που αποτελούν τον πληθυσμό που λειτουργούν στην Ελλάδα για το έτος 2008 (ICAP GROUP AE, 2009). Ο βαθμός ανταπόκρισης κρίνεται ικανοποιητικός αφού απέστειλαν ερωτηματολόγιο 152 επιχειρήσεις (response rate 152/500=30.40%), που αποτελούν το δείγμα.

Το ερωτηματολόγιο διαρθρώνεται από τέσσερις ενότητες:
ΕΝΟΤΗΤΑ Α: ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ Β: ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΕΚΕ
ΕΝΟΤΗΤΑ Γ: ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΕΚΕ
ΕΝΟΤΗΤΑ Δ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ
που αποτελούνται από επιμέρους υποενότητες: Β1,Β2,Β3,Β4 & Γ1,Γ2,Γ3,Γ4 αντίστοιχα.

Η κλίμακα μέτρησης ήταν κλίμακα Likert (ενότητες Β & Γ), ενώ ζητήθηκε η επιβεβαίωση πιστοποίησης Συστήματος Διαχείρισης (ΣΔ) για: Περιβάλλον, Ποιότητα, Υγιεινή & Ασφάλεια Εργασίας, την ΕΚΕ και Άλλη κατηγορία (ενότητα Α) καθώς και η εθνικότητα (Ελληνική ή Ξένη) της επιχείρησης (ενότητα Δ).

Οι αρχικές μεταβλητές–δεδομένα των 500 επιχειρήσεων που καταγράφονται στον πληθυσμό (ICAP GROUP AE, 2009), είναι:

• κλάδος
• απασχόλησης
• οικονομικά αποτελέσματα (κύκλος εργασιών, ιδία κεφάλαια, κέρδη EBITDA και κέρδη προ φόρων)

Η αρχική κατανομή των επιχειρήσεων έγινε σε 65 κλάδους (ICAP GROUP AE, 2009), αλλά κρίθηκε σκόπιμη η κατάταξη των επιχειρήσεων του δείγματος σε 6 κλάδους: βιομηχανία, εμπόριο, ενέργεια, κατασκευές, χρηματοπιστωτικός & ασφαλιστικός κλάδος και λοιποί κλάδοι. Επίσης έγινε κατάταξη των επιχειρήσεων του δείγματος σε τρείς κλάσεις για τους παράγοντες: «απασχόληση» και «οικονομικά αποτελέσματα».

Εφαρμόστηκαν περιγραφικές & επαγωγικές στατιστικές τεχνικές καθώς και ανάλυση παραγόντων. Οι περιγραφικές στατιστικές αναλύσεις αφορούν στην παράθεση απλών περιγραφικών στατιστικών μέτρων (μέση τιμή) που προκύπτουν από την επεξεργασία των απαντήσεων. Οι επαγωγικές στατιστικές τεχνικές περιλαμβάνουν:

• ανάλυση επίδρασης (α=0,05) της μεταβλητής ΣΎΣΤΗΜΑ ΔΙΑΧΕΊΡΙΣΗΣ (Ενότητα Α ερωτηματολογίου) και της μεταβλητής ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ (Ενότητα Δ ερωτηματολογίου) στις απαντήσεις στις υποενότητες Β1,Β2,Β3,Γ1,Γ2,Γ3,Γ4 και είναι ανάλυση t-test.
• ανάλυση επίδρασης (α=0,05) των: κλάδος, απασχόληση, οικονομικά αποτελέσματα (κύκλος εργασιών, ιδία κεφάλαια, κέρδη προ φόρων, κέρδη EBITDA) στις απαντήσεις στις υποενότητες Β1,Β2,Β3,Γ1,Γ2,Γ3,Γ4 και είναι ανάλυση διακύμανσης κατά ένα παράγοντα (one way ANOVA).
• εφαρμογή ανάλυσης παραγόντων (factor analysis-FA) στις απαντήσεις στις υποενότητες Β2.1,Β3,Γ1,Γ2,Γ3,Γ4. και στην αντικατάστασή τους με νέους παράγοντες. Η ανάλυση παραγόντων αφορά σε μεγάλες ομάδες (blocks) μεταβλητών οι οποίες διερευνούν ένα κοινό φαινόμενο αναζητώντας κοινούς παράγοντες με τη βοήθεια των οποίων μπορούν να εκφραστούν οι αρχικές μεταβλητές και οι κοινοί αυτοί παράγοντες μπορούν να ερμηνευτούν και να αποκτήσουν ένα κοινό νόημα. Έτσι εφαρμόστηκε ανάλυση της επίδρασης (α=0,05) των: κλάδος, απασχόληση, οικονομικά αποτελέσματα (κύκλος εργασιών, ιδία κεφάλαια, κέρδη προ φόρων, κέρδη EBITDA), στους παράγοντες ανάλυσης που προέκυψαν από την FA και είναι ανάλυση διακύμανσης κατά ένα παράγοντα (one way ANOVA).

Επίσης έγινε διερεύνηση της συσχέτισης (συντελεστής Spearman) μεταξύ των απαντήσεων που δόθηκαν στις ερωτήσεις καθώς και μεταξύ των παραγόντων που προέκυψαν από την FA και αποτυπώθηκαν οι στατιστικά σημαντικές (α=0,01) συσχετίσεις. Οι αναλύσεις συνοδεύονται από πίνακες και διαγράμματα περιγραφικής στατιστικής και από 95% διαγράμματα εμπιστοσύνης μέσων τιμών και διαγράμματα μεταβολής μέσων τιμών.

Η FA ανέδειξε 17 παράγοντες που αντικαθιστούν τις αρχικές μεταβλητές-απαντήσεις του ερωτηματολογίου, οι οποίοι στη συνέχεια ανάλογα με τις ιδιοτιμές τους και τη βαρύτητά τους χαρακτηρίστηκαν ως ακολούθως: Εξωστρεφείς Πρακτικές ΕΚΕ, Εσωστρεφείς Πρακτικές ΕΚΕ, Χρήση τεχνολογίας, Ανάλυση Κύκλου Ζωής, Μείωση Χρήσης Πόρων & Υλικών στην Παραγωγή, Ανακύκλωση Υλικών, Άλλοι παράγοντες για το περιβάλλον, Αξιολόγηση από έμμεσα εμπλεκόμενα μέρη, Αξιολόγηση από άμεσα εμπλεκόμενα μέρη, Οικονομική απόδοση επιχείρησης, Λοιπές επιπτώσεις επιχείρησης, Θέση επιχείρησης στην αγορά, Επιπτώσεις παραγωγής, Παραγωγή, Εσωτερικό Περιβάλλον επιχείρησης, Θεσμικό-νομοθετικό πλαίσιο, Εξωτερικό Περιβάλλον επιχείρησης.

Συμπεράσματα

Η ύπαρξη ΣΔ Περιβάλλοντος επιδρά σε όλες σχεδόν τις αρχικές μεταβλητές-απαντήσεις που δόθηκαν για το περιβάλλον: πρακτικές ΕΚΕ για το περιβάλλον, εξειδικευμένες περιβαλλοντικές δράσεις και αξιολόγηση των πρακτικών ΕΚΕ/εξειδικευμένων περιβαλλοντικών δράσεων. Επιπρόσθετα επιδρά στους παράγοντες ενθάρρυνσης των επιχειρήσεων για εμπλοκή τους σε πρακτικές ΕΚΕ και εξειδικευμένες περιβαλλοντικές δράσεις. Μικρότερη είναι η επίδραση των υπολοίπων ΣΔ. Η ανάλυση επιβεβαίωσε ότι στην υλοποίηση πρακτικών ΕΚΕ και στη δραστηριοποίηση μίας επιχείρησης στον τομέα του περιβάλλοντος, η εθνικότητά της (Ελληνική ή Ξένη) δεν επιδρά.

Ο κλάδος, η απασχόληση, τα οικονομικά αποτελέσματα επιδρούν στην εμπλοκή σε πρακτικές ΕΚΕ/εξειδικευμένες περιβαλλοντικές δράσεις όχι όμως στην αξιολόγησή τους (Ενότητα Γ). Ο κλάδος επιδρά σε εξειδικευμένες περιβαλλοντικές δράσεις, ενώ τα οικονομικά αποτελέσματα είναι απαραίτητα για την οικονομική υποστήριξη της υλοποίησης πρακτικών ΕΚΕ. Ειδικά τα κέρδη προ φόρων επιδρούν και στην υλοποίηση εξειδικευμένων περιβαλλοντικών δράσεων και άρα μπορούν να αξιοποιηθούν από τις επιχειρήσεις π.χ. στην προστασία του περιβάλλοντος.

Η απασχόληση είναι ουσιαστικός παράγοντας επίδρασης στην υλοποίηση πρακτικών ΕΚΕ. Η πράξη έδειξε ότι το μέγεθος απασχόλησης επηρεάζει πρακτικές ΕΚΕ που αφορούν στο ανθρώπινο δυναμικό, στην κοινωνία, στο περιβάλλον, που για την υλοποίησή τους απαιτείται κρίσιμη μάζα ατόμων (π.χ. εθελοντική δενδροφύτευση, αιμοδοσία κ.λπ.).

Από τους 17 παράγοντες ανάλυσης, οι εξωστρεφείς πρακτικές ΕΚΕ δέχονται τις περισσότερες επιδράσεις από τις ιδιότητες των επιχειρήσεων. Εδώ επιδρούν τρείς από τις πέντε κατηγορίες ΣΔ και ο κλάδος, το μέγεθος απασχόλησης και όλα τα επιμέρους οικονομικά αποτελέσματα. Το ΣΔ Περιβάλλοντος επιδρά σε 9 από τους 17 παράγοντες ανάλυσης και αναδεικνύεται στην μεταβλητή με τον κυριότερο ρόλο επίδρασης στους παράγοντες ανάλυσης.

Το εσωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης είναι ο επόμενος παράγοντας ανάλυσης δεχόμενος τις περισσότερες επιδράσεις, από τα ΣΔ, από τον κλάδο, από τα ιδία κεφάλαια και τα κέρδη EBITDA. Ο τρίτος παράγοντας ανάλυσης με τις περισσότερες επιδράσεις είναι η θέση της επιχείρησης στην αγορά. Εδώ επιδρούν τα ΣΔ, τα ιδία κεφάλαια και τα κέρδη EBITDA που καθορίζουν και την ανταγωνιστική θέση της επιχείρησης.

Βιβλιογραφία

1. Alon I., Fetscherin M., Lattemann C., Li S., & Schneider A.-M. (2010). Usage of public corporate communications of social responsibility in Brazil, Russia, India and China (BRIC). International Journal of Emerging Markets, 5 (1),6-22.

2. Apostolakou A.& Jackson G. (2009). Corporate Social Responsibility in Western Europe: An Institutional Mirror or Substitute?. Bath: University of Bath School of Management, Working Paper Series

3. Azapagic, A. (2003). Systems approach to corporate sustainability: A general management framework. Trans IChemE, 81(B), 303-316.

4. Ελληνικό Δίκτυο για την ΕΚΕ (2006). Έρευνα για την ΕΚΕ στις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις: Συνοπτική παρουσίαση. Αθήνα: Ελληνικό Δίκτυο για την ΕΚΕ

5. European Multi-Stakeholder forum on CSR (2004). Final results & recommendations. 29 June 2004 Final Report

6. Garriga, E., & Mele, D. (2004). Corporate social responsibility theories: Mapping the territory. Journal of Business Ethics, 53, 51-71.

7. ICAP GROUP AE (2009). Business Leaders in Greece–Οι 500 εταιρείες και οι 200 όμιλοι με την υψηλότερη κερδοφορία για το 2008. Αθήνα: ICAP GROUP AE

8. Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη Μ. (1999). Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης-Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών

9. ISO (2010). ISO 26000:2010 Guidance on social responsibility. Geneva: International Organization for Standardization.

10. L’Etang, J. (1995). Ethical corporate social responsibility: A framework for managers. Journal of Business Ethics, 14, 125-132.

11. Mazurkiewicz, P. (2004). Corporate environmental responsibility: Is a common CSR framework possible? Washington, DC: World Bank.

12. Quazi, M.A., & O’Brien, D. (2000). An empirical test of a cross-national model of corporate social responsibility. Journal of Business Ethics, 25, 33–51.

13. Πατσιώτη–Τσακπουνίδη Ι. (2009). Η ηθική των επιχειρήσεων και ο Αριστοτέλης. Αθήνα: Μάτι

14. WWF Ελλάς (2010).Δείκτης περιβαλλοντικής διαχείρισης και διαφάνειας στην Ελλάδα. WWF Ελλάς