14 προκαταλήψεις που μπλοκάρουν τη δημιουργικότητά μας και πώς να τις ξεπεράσουμε

Οι δύο μύθοι και η μεγάλη αλήθεια

1ος Μύθος: Δεν είναι όλοι άνθρωποι δημιουργικοί: Όλοι οι άνθρωποι εν δυνάμει είναι δημιουργικοί. Μπορεί κάποιοι να είναι περισσότερο δημιουργικοί από κάποιους άλλους (και θα δούμε κάποιους λόγους γι’ αυτό), αλλά όλοι είναι φτιαγμένοι να παράγουν ιδέες.

2ος Μύθος: Για να είναι κάποιος άνθρωπος δημιουργικός θα πρέπει να κυριαρχεί το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου του: Αυτό που έχουν αποδείξει οι νευροεπιστήμονες είναι ότι οι δημιουργικοί άνθρωποι χρησιμοποιούν εξίσου και τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου τους και μάλιστα ταυτόχρονα.

Η Μεγάλη Αλήθεια: αυτή η πρόταση αποτελεί μία δήλωση η οποία βγάζει προς τα έξω αυτό που πιστεύει για τον εαυτό του ο άνθρωπος που την λέει και αποτελεί μία απόφαση που έχει πάρει για τον εαυτό του. Ότι δεν είναι δημιουργικός. Οι αποφάσεις στις οποίες καταλήγουμε καθημερινά, είτε πρόκειται για τον εαυτό μας, είτε πρόκειται για τους άλλους, είτε για τη δουλειά μας, προκύπτουν, σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό, από τις προκαταλήψεις μας.

Η αλήθεια, λοιπόν, είναι ότι οι αποφάσεις μας βασίζονται σ’ αυτό που οι επιστήμονες ονομάζουν γνωστικές προκαταλήψεις. Και τι εννοούμε με τον όρο «Γνωστικές Προκαταλήψεις»; Γνωστικές προκαταλήψεις είναι διανοητικές συντομεύσεις που μας επιτρέπουν να λαμβάνουμε αποφάσεις μ’ έναν αυτόματο τρόπο, γρήγορα, χωρίς να χρειαζόμαστε πολλές πληροφορίες και χωρίς να κάνουμε χρήση της μνήμης μας.

Αυτές οι γνωστικές προκαταλήψεις βοηθούν τον Homo sapiens εδώ και χιλιάδες χρόνια να επιβιώνει και είναι πολύ χρήσιμες. Αλλά όταν πρόκειται για τη δημιουργικότητα και τη μετα-καινοτομία, αυτές οι γνωστικές προκαταλήψεις μπορεί να αποτελούν εμπόδια, γιατί μας κάνουν επιρρεπείς σε λάθη τα οποία μπορεί να έχουν σημαντικές συνέπειες στην αποτελεσματικότητά μας ως δημιουργικά όντα. Μπορεί να μειώσουν την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε διαφορετικά αποκλίνοντας από την πεπατημένη, να παράγουμε ιδέες με τη συμμετοχή του υποσυνείδητου και να παίρνουμε «δημιουργικές» αποφάσεις. Και φυσικά, επειδή η μετα-καινοτομία είναι η εφαρμοσμένη δημιουργικότητα, αυτές οι γνωστικές προκαταλήψεις τελικά μας εμποδίζουν από το να κάνουμε τη ζωή πάνω στον πλανήτη μας καλύτερη, μέσα από την υλοποίηση ιδεών που παράγουν αληθινή αξία. Μέσα από την παραγωγή και υλοποίηση ιδεών που λύνουν πραγματικά προβλήματα και καλύπτουν υπαρκτές ανάγκες.

Οι γνωστικές προκαταλήψεις που είναι γνωστές και ως «Κατάρα της Γνώσης», βασίζονται στις εμπειρίες μας και στους τρόπους που κάνουμε χρήση της γνώση που έχουμε αποκτήσει, ειδικά στην περίπτωση της λήψης αποφάσεων. Όσο πιο καλά τα πηγαίνουμε και πετυχαίνουμε αυτά που θέλουμε στη ζωή μας, τόσο πιο πολύ βασιζόμαστε σε ό,τι ξέρουμε και είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι, ότι υπάρχουν εναλλακτικές. Έτσι, πολλές φορές, οδηγούμαστε στο να λύνουμε το λάθος πρόβλημα με λάθος τρόπο, ακολουθώντας συνεχώς γνωστές πρακτικές και επαναλαμβανόμενα μοτίβα στα projects μας.

Οι γνωστικές προκαταλήψεις χωρίζονται σε δύο τύπους:

• Προκαταλήψεις που σχετίζονται με την επεξεργασία πληροφοριών
• Προκαταλήψεις που σχετίζονται με το συναίσθημα

Φυσικά, τις πρώτες είναι πιο εύκολο να τις διορθώσουμε, αφού σχετίζονται με στατιστικά ή ποσοτικά λάθη. Τις προκαταλήψεις όμως που σχετίζονται με το συναίσθημα και άρα με συμπεριφορές και στάσεις θέλει αρκετή προσπάθεια για να τις υπερνικήσουμε. Όμως, και οι δύο τύποι μπλοκάρουν τη δημιουργική διαδικασία γιατί δεν μας επιτρέπουν να βγούμε από τη ζώνη άνεσής μας και να ρισκάρουμε.

Οι 14 γνωστικές προκαταλήψεις που εμποδίζουν τη δημιουργικότητα

• Η Προκατάληψη της Επιβεβαίωσης: πιστεύουμε ό,τι θέλουμε εμείς να πιστεύουμε με το να επιλέγουμε εκείνες τις πληροφορίες οι οποίες επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις μας, τις αξίες μας, τις προκαταλήψεις μας και τις υποθέσεις μας. Έτσι, ψάχνουμε να βρούμε δημιουργικές λύσεις οι οποίες επιβεβαιώνουν αυτό που πιστεύουμε για τον κόσμο και δεν είμαστε ανοικτοί σε άλλες πιθανότητες. Αυτοπεριοριζόμαστε.
• Η Προκατάληψη της Συμμόρφωσης: είναι γνωστό ότι μία επιλογή που την κάνουν πολλοί άνθρωποι συνήθως επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Έτσι, οδηγούμαστε στο να παίρνουμε λάθος αποφάσεις και σ’ αυτό που ονομάζεται «ομαδική σκέψη». Σε αρκετές περιπτώσεις δε αυτή η προκατάληψη μπορεί να οδηγήσει σε λογοκρισία ή σε επιβολή ιδεών, χωρίς να μας αφήνει περιθώρια να σκεφτόμαστε ελεύθερα και ανεξάρτητα.
• Η Προκατάληψη της Αγκίστρωσης: πολλές φορές ακούμε να μας λένε: «αν θέλεις να κάνεις εντύπωση και να κερδίσεις το κοινό σου πες τους μία ιστορία που θα τους θυμίσει κάτι ή δείξε στοιχεία που θα τους εντυπωσιάσουν γιατί δεν τα ξέρουν». Έχουμε την τάση εμείς οι άνθρωποι να επηρεαζόμαστε από μία πληροφορία που ήδη ξέρουμε ή την βλέπουμε για πρώτη φορά και όχι από το σύνολο των πληροφοριών και να ακολουθούμε στη συνέχεια συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και άρα παραγωγής ιδεών, μην επιτρέποντας το καινούριο να εισχωρήσει στη διαδικασία. Σ’ αυτήν την προκατάληψη βασίζονται και όλες οι δράσεις του χειριστικού μάρκετινγκ.
• Η Προκατάληψη της Αποστροφής της Απώλειας: δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε πάρει μία απόφαση, ξεκινούμε να υλοποιούμε μία ιδέα και ενώ μπορεί τα στοιχεία να δείχνουν ότι κάτι πρέπει να αλλάξουμε ή να την αντικαταστήσουμε με μία άλλη, να μπούμε δηλαδή σε διαδικασία δημιουργικής σκέψης, εμείς παραμένουμε προσκολλημένοι σ’ αυτήν, γιατί έχουμε επενδύσει συναισθηματικά και θέλουμε να δούμε να τελειώνει αυτό που ξεκινήσαμε. Η προκατάληψη δεν αφορά μόνο το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν θέλουν να χάνουν. Αφορά το πώς οι άνθρωποι μισούν να χάνουν περισσότερο από ότι θέλουν να κερδίσουν.
• Η Προκατάληψη της Αιτιότητας: κατά τη φάση της ενσυναίσθηση στο Design Thinking, δεν είναι λίγες οι φορές που προσπαθούμε να βρούμε στοιχεία ώστε να επιβεβαιώσουμε μία αιτιώδη συνάφεια μεταξύ αυτών που λένε οι άνθρωποι που παρατηρούμε και αυτών που κάνουν. Έτσι, αγνοούμε την πιθανότητα της τυχαιότητας, οδηγούμενοι σε λάθος συμπεράσματα σχετικά με τις ανάγκες τους ή/και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και άρα σε μη αποτελεσματικές ιδέες.
• Η Προκατάληψη της Πλαισίωσης: σας έχει τύχει ποτέ να επηρεαστείτε από τον τρόπο που σας παρουσιάζονται κάποιες πληροφορίες και όχι από τις πληροφορίες αυτές καθαυτές; Πολλές φορές οι αποφάσεις μας επηρεάζονται από το πλαίσιο στο οποίο τοποθετούνται ο πληροφορίες και όχι από τις ίδιες τις πληροφορίες. Κατά τη διαδικασία της παρουσίασης των ιδεών ή των πρωτότυπων που έχουν προκύψει από τις ιδέες, όταν καλούμαστε να αποφασίσουμε αν θα ακολουθήσουμε μία ιδέα ή αν θα πρέπει να την θέσουμε υπό αμφισβήτηση και να σκεφτούμε δημιουργικά, θα πρέπει πολύ να προσέχουμε το πλαίσιο στο οποίο υφίσταται.
• Η Προκατάληψη της Υπερβολικής Εμπιστοσύνης-Προκατάληψη «Υπέρ-Ημών»: η υπερβολική σιγουριά στον εαυτό μας και στο αλάθητο των εκτιμήσεών μας σίγουρα μας βάζει να λειτουργούμε σε περιορισμένα όρια, να εθελοτυφλούμε και να μην βλέπουμε το προφανές ή/και το διαφορετικό. Επίσης, μας κάνει να αποδίδουμε τις επιτυχίες στις δικές μας ικανότητες και δεξιότητες, ενώ τις αποτυχίες στους άλλους ή στο εξωτερικό περιβάλλον. Αυτός είναι ο τρόπος που ακολουθούμε προκειμένου να τονώσουμε την αυτοεκτίμησή μας.
• Η Προκατάληψη της Εξουσίας: τείνουμε, αρκετές φορές, να υποστηρίζουμε ιδέες που προέρχονται από ανθρώπους που έχουν εξουσία μέσα σε μία ομάδα ή και να ακολουθούμε τη δημιουργική σκέψη αυτών των ανθρώπων, αγνοώντας άλλες ιδέες ή εναλλακτικές που προέρχονται από ανθρώπους που θεωρούμε ότι βρίσκονται χαμηλότερα στην κλίμακα της ιεραρχίας.
• Η Προκατάληψη του Status-Quo: ο φόβος της αλλαγής και ο φόβος να βγούμε από τη ζώνη άνεσής μας και να πάρουμε ρίσκα, μας κάνει πάρα πολλές φορές να μένουμε «κολλημένοι» στη «γνωστή κατάσταση» και τελικά να μην κάνουμε τίποτα ή να κάνουμε τα πάντα ώστε να μην αλλάξει. Αυτή η προκατάληψη εξαφανίζει κάθε ίχνος δημιουργικότητας και με μαθηματική ακρίβεια καταλήγει στην μετριότητα.
• Η Προκατάληψη του Θετικού Αποτελέσματος: όταν σε κάποια projects έχουμε περιορισμένους πόρους και ειδικά χρόνο και χρήματα, αντί αυτό να μας κάνει να γίνουμε πιο δημιουργικοί, επιλέγουμε εκείνες τις ιδέες, επιλέγουμε τον πιο γρήγορο δρόμο δημιουργικής σκέψης που μας επικεντρώνει στα «θετικά» μιας επιλογής και δεν μας επιτρέπει να δούμε τα αρνητικά της, τα οποία μπορεί να είναι και περισσότερα και σημαντικά.
  
• Η Προκατάληψη της Προβολής στο Μέλλον: η εκτίμηση ότι ένα προϊόν ή μία υπηρεσία που προκύπτει από μία διαδικασία παραγωγής ιδεών θα στεφθεί με επιτυχία λόγω του ότι ταιριάζει με τις προτιμήσεις και τα γούστα των ανθρώπων αυτή τη δεδομένη χρονική στιγμή είναι πολύ συχνή και οδηγεί σ’ αυτό που ονομάζω «επιχειρηματικότητα του μιμητισμού». Στην εποχή της γρήγορης αλλαγής που ζούμε όμως αυτή η προκατάληψη φυλακίζει τη φαντασία μας και αποκλείει τη μετα-καινοτομία.
• Η Προκατάληψη της Μόδας: αυτή οδηγεί κάποιες φορές στο ίδιο αποτέλεσμα με την προκατάληψη της προβολής στο μέλλον, όμως πηγάζει από την τάση μας να προτιμούμε ιδέες οι οποίες έχουν ήδη υιοθετηθεί από τους άλλους. Σε μία συνάντηση παραγωγής ιδεών ή σε ένα workshop αυτή η προκατάληψη οδηγεί στο να μην παράγονται άλλες ιδέες εφόσον κάποιοι άνθρωποι που έχουν είτε περισσότεροι επιρροή, είτε είναι πιο δυναμικοί, υιοθετούν μία ιδέα και την υποστηρίζουν έντονα.
• Η Προκατάληψη της Καθορισμένης Χρήσης: το να βλέπουμε συγκεκριμένα πράγματα ή δράσεις από την οπτική που έχουμε μάθει μέχρι εκείνη τη στιγμή στη ζωή μας και να μην μπορούμε να σκεφτούμε κάποιον άλλον τρόπο για να υλοποιήσουμε τις ίδιες δράσεις ή να χρησιμοποιήσουμε κάποια αντικείμενα με κάποιον άλλο τρόπο είναι ο ορισμός αυτής της προκατάληψης. Μία προκατάληψη η οποία είναι βαθιά ριζωμένη μέσα μας και δεν μας επιτρέπει να αποδεσμεύσουμε τη φαντασία μας.
• Η Πολιτισμική Προκατάληψη: τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερο καλούμαστε να παράξουμε ιδέες που να λύνουν παγκόσμια προβλήματα ή να ανταποκρίνονται σε ανάγκες που έχουν πολλοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο. Το να ερμηνεύουμε και να ασκούμε κριτική σε φαινόμενα με βάση τα πρότυπα που είναι εγγενή στο δικό μας πολιτισμό μπορεί να οδηγήσει σε μπλοκάρισμα της δημιουργικότητας και σε λάθος μονοπάτια επίλυσης των θεμάτων που υφίστανται.

Και πώς ξεπερνούμε αυτές τις προκαταλήψεις;

Σαφώς και υπάρχουν στη βιβλιογραφία πολλές άλλες γνωστικές προκαταλήψεις οι οποίες επηρεάζουν την κρίση μας και τις αποφάσεις μας. Όμως, οι προαναφερόμενες, είναι από τις πιο σημαντικές σε επίπεδο μπλοκαρίσματος της δημιουργικής μας ικανότητας.

Το ζητούμενο φυσικά πάντα είναι να αναγνωρίζουμε και να αποδεχόμαστε τις πτυχές της ανθρώπινης φύσης που δυσκολεύουν τη ζωή μας και να αναλάβουμε δράση ώστε να περιορίσουμε τις αρνητικές τους επιδράσεις.

Για να καταφέρουμε λοιπόν να είμαστε αποτελεσματικά δημιουργικοί τα βήματα που είναι καλό να ακολουθήσουμε είναι:

Βήμα Νο 1: Να είμαστε συνεχώς συνειδητοί ως προς τις δηλώσεις που κάνουμε και φυσικά ως προς τις πράξεις μας ώστε να μπορούμε να εντοπίζουμε αυτές τις γνωστικές προκαταλήψεις. Αν πιάνουμε τον εαυτό μας ή την ομάδα στην οποία συμμετέχουμε να λέει κάποιες από τις παρακάτω φράσεις (υπάρχουν και πολλές άλλες φυσικά) θα πρέπει να βαράνε οι καμπάνες:

• «Αυτή η ιδέα είναι τρελή. Αποκλείεται να την αποδεχθεί ο κόσμος»
• «Ξέρουμε τι θέλουν οι πελάτες μας»
• «Θα πρέπει να ξέρουμε τι να κάνουμε και όχι τι θέλουν οι άλλοι»
• «Δεν είμαι δημιουργικός άνθρωπος»
• «Αυτό ήδη έχει γίνει»
• «Κανείς δεν θα το αγόραζε»
• «Δεν υπάρχουν τα χρήματα για να υλοποιήσουμε αυτή την ιδέα»
• «Θέλει πάρα πολλή δουλειά αυτό για να γίνει»
• «Είμαστε ατρόμητοι! Αφού πάντα τα καταφέρνουμε»
• «Αφού το λέει ο Γιώργος ως πιο ειδικός ας το ακολουθήσουμε»

Βήμα Νο 2: Να εκπαιδευτούμε στις γνωστικές προκαταλήψεις που επηρεάζουν αρνητικά τη δημιουργικότητά μας και να μιλούμε γι’ αυτές ανοικτά, είτε πρόκειται για τον εαυτό μας είτε για την ομάδα στην οποία συμμετέχουμε και για την αρνητική τους επίδραση στη δημιουργική διαδικασία.

Βήμα Νο 3: Να κάνουμε χρήση εργαλείων της «Δημιουργικής Σκέψης/Ευρηματικής Σκέψης» όπως την αναλογική σκέψη, την αντίθετη σκέψη, το brain writing κ.ά. καθώς και εργαλείων που τεστάρουν τις όποιες ιδέες προκύψουν. Να ρωτάμε τουλάχιστον πέντε φορές «γιατί» όταν παίρνουμε μία απόφαση. Η ανάπτυξη της ικανότητας της πρόκλησης, είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό επίπεδο, θα μας βοηθήσει να αποφύγουμε τις αυτοματοποιημένες σκέψεις και δράσεις. Επίσης, η χρήση μεθόδων λήψης αποφάσεων που βασίζονται τόσο στη λογική όσο και στο συναίσθημα είναι βοηθητικές γιατί θέτουν συγκεκριμένα όρια. Και τέλος, το να ζητούμε βοήθεια από άλλους ανθρώπους μέσω feedback είναι σημαντικό για να δούμε τα πράγματα από μία άλλη οπτική γωνία.

Το να πάμε κόντρα στη φύση μας είναι ένα δύσκολο πρόγραμμα (program) με πολλά έργα (projects). Θέλει πολλή και συνειδητή δουλειά χωρίς τέλος. Όμως και το σθένος είναι μέρος της φύσης μας (έτσι επέρχεται η ισορροπία) και άρα όλα είναι δυνατά!