Η τεχνολογία, το μέλλον της εργασίας, και η επανάσταση στην εκπαίδευση

Η επανάσταση στην εκπαίδευση δεν είναι τα ΜOOCs, αλλά η επιστροφή στις Αριστοτελικές ρίζες της παιδείας. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Τα συστήματα και οι αλγόριθμοι είναι πολύ καλύτεροι στην αξιολόγηση και επιλογή προσωπικού από τους πιο έμπειρους διευθυντές ανθρώπινου δυναμικού^[i]. Η Persado φτιάχνει συστήματα στην Ελλάδα τα οποία κατασκευάζουν διαφημιστικά μηνύματα, αποτελεσματικότερα από τη δημιουργική δουλειά των διαφημιστών. Το ίδιο συμβαίνει επίσης στην ιατρική (διαγνώσεις) και τις νομικές υπηρεσίες. Το 1997 το ανθρώπινο είδος έχασε για πάντα στο σκάκι και το 2011 στο ακόμα πιο δύσκολο Jeopardy. Τα αυτόνομα (χωρίς οδηγό) αυτοκίνητα δεν κάνουν τα λάθη των ανθρώπων, ενώ τα ρομπότ δεν τα βρίσκουμε πλέον μόνο στα εργοστάσια της βαριάς βιομηχανίας αλλά ακόμα και μέσα στα σπίτια μας^[ii].

Με τέτοιο ρυθμό τεχνολογικής εξέλιξης, οι επιχειρήσεις μπορούν να κάνουν ακόμα περισσότερα, με ακόμα λιγότερους ανθρώπους. Κάποτε η Kodak είχε 145,000 υπαλλήλους και έτρεφε πολλούς περισσότερους ανθρώπους στα δίκτυα προμηθειών και διανομής, με μέγιστη χρηματιστηριακή αξία 30δις δολάρια το 1997. To 2013, σε ηλικία 133 ετών, χρεωκόπησε. Την ίδια χρονιά, το Facebook εξαγόρασε το μόλις 2.5 ετών και 15 υπαλλήλων Instagram (φωτογραφικές υπηρεσίες) για 1δις. Κάθε υπάλληλος του Instagram παράγει 318 φορές περισσότερη αξία από αυτό που κατάφεραν οι υπάλληλοι της Kodak.

Το φαινόμενο είναι σαρωτικό. Η δεκαετία 2001-2010 ήταν η πρώτη με μηδενική αύξηση των θέσεων μισθωτής εργασίας στις ΗΠΑ, παρότι το ΑΕΠ της χώρας αυξήθηκε συνολικά κατά 17.8%^[iii]. Η αναιμική πορεία της αγοράς εργασίας μετά την κρίση του 2007-2009, παρά την πλήρη ανάκαμψη των άλλων οικονομικών δεικτών στις ΗΠΑ (ΑΕΠ, επενδύσεις, κερδοφορία), αποδίδεται από πολλούς οικονομολόγους στην τεχνολογία^[iv].

Κάποτε οι ειδικοί έλεγαν ότι υπάρχουν μερικά πράγματα στα οποία ποτέ δεν θα μπορέσουν να τα καταφέρουν οι υπολογιστές και τα ρομπότ καλύτερα από τον άνθρωπο. Σήμερα, για ένα πράγμα είμαστε σίγουροι: ποτέ μη λες ποτέ! Η τεχνολογία θα συνεχίσει να αντικαθιστά την ανθρώπινη εργασία, με ακόμα μεγαλύτερη ταχύτητα. Όχι μόνο σε «χαμηλού επιπέδου» ή «μηχανιστικό» έργο, αλλά και σε σύνθετα προβλήματα, η ικανότητα αντιμετώπισης των οποίων ακόμα θεωρούμε ότι είναι το αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπινου είδους.

Από τις προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις (ατμομηχανή, ηλεκτρισμός), γνωρίζουμε ότι μεσοπρόθεσμα η τεχνολογία δημιουργεί περισσότερες θέσεις εργασίας από όσες καταστρέφει βραχυπρόθεσμα. Άρα δεν έχει νόημα να αντιμαχόμαστε την τεχνολογία. Κανείς δεν θα επέλεγε το ψυγείο πάγου σήμερα μόνο και μόνο για να διατηρήσει τις θέσεις εργασίας των παγοποιών. Οι παγοποιοί βρήκαν είτε άλλους πελάτες (π.χ. επιχειρήσεις εστίασης), είτε άλλο επάγγελμα (π.χ. επισκευαστές οικιακών συσκευών).

Το περιβάλλον απαιτεί να προσαρμοζόμαστε σε γνώσεις και δεξιότητες που λειτουργούν συνεργατικά με την τεχνολογία. Προφανώς σε αυτήν την κατηγορία περιλαμβάνονται οι μηχανικοί ηλεκτρονικών υπολογιστών και οι συναφείς ειδικότητες. Όχι μόνο. Κάποιοι θα διαμορφώσουν τα νέα επιχειρηματικά μοντέλα, τις νέες διαδικασίες και τρόπους οργάνωσης για την καλύτερη αξιοποίηση της τεχνολογίας. Η επανάσταση των δεδομένων (bigdata) προϋποθέτει ικανά στελέχη σε θέση να αξιοποιήσουν τις αναλύσεις, να δώσουν νόημα στα συμπεράσματα και να λάβουν την ευθύνη των αποφάσεων.

Είμαστε τυχεροί. Είμαστε σε θέση να ανανεώσουμε τις γνώσεις και δεξιότητές μας, να προσαρμοστούμε στις μεταλλασσόμενες συνθήκες της αγοράς εργασίας, άμεσα, οικονομικά και με ευκολία. Τα Massive Open Online Courses (MOOCs) προσφέρουν δωρεάν ή φθηνή πρόσβαση στον καθένα, στα διασημότερα πανεπιστήμια του κόσμου και στους καλύτερους καθηγητές. Προκειμένου να συμπορευόμαστε με την τεχνολογική εξέλιξη, χρειαζόμαστε ευελιξία στην απόκτηση νέων γνώσεων και δεξιοτήτων.

Άρα ο χώρος της αίθουσας, στο σχολείο και το πανεπιστήμιο όπως τα γνωρίζουμε, δεν θα έχουν τίποτα να μας προσφέρουν; Σίγουρα δεν θα έχουν πολλά να μας προσφέρουν στον τομέα της μετάδοσης γνώσης μέσω διάλεξης. Η διάλεξη είναι καλύτερη, έχει σταθερή ποιότητα, είναι πληρέστερη, πιο μεταδοτική, και παρέχεται από καλύτερους καθηγητές στα MOOCsκαι σε παρόμοια μέσα. Πριν από 500 χρόνια, η επανάσταση της τυπογραφίας δημιούργησε τις τεχνικές προϋποθέσεις για την εξάπλωση των σχολείων και των πανεπιστημίων όπως τα γνωρίζουμε σήμερα. Η επόμενη επανάσταση ήδη λαμβάνει χώρα.

Υπάρχουν μερικές αρετές που η διάλεξη δεν ήταν ποτέ σε θέση να μεταδώσει: ο επαγγελματισμός, η υπευθυνότητα, η ευθυκρισία μπροστά σε διλήμματα, ο σεβασμός, το φρόνημα, ο χαρακτήρας. Στη νεωτερική Ευρώπη οι αρετές αυτές καλλιεργούνται στο ευρύτερο πλαίσιο των κανόνων λειτουργίας της ακαδημαϊκής κοινότητας μέσα στο πανεπιστήμιο. Πολλά πανεπιστημιακά ιδρύματα, όχι μόνο στη χώρα μας, με τα χρόνια επικεντρώθηκαν σχεδόν αποκλειστικά στη μετάδοση γνώσεων μέσω διάλεξης, εις βάρος της ευρύτερης καλλιέργειας των νέων. Με την ηλεκτρονική μάθηση, η διάλεξη αποσυνδέεται από το ακαδημαϊκό περιβάλλον.

Να η ευκαιρία, αφήνοντας στο Ίντερνετ τις διαλέξεις, το πανεπιστήμιο να επαναπροσεγγίσει τον πυρήνα της παιδείας, την καλλιέργεια της Αριστοτελικής αρετής. Κάτι που εμφανώς ο κόσμος έχει μεγάλη ανάγκη, ενόψει των μεγάλων τεχνολογικών και άλλων αλλαγών. Οι κρίση του 2007-2009, η προηγούμενη του 2000-2001 και η τρέχουσα στη χώρα μας, έχουν καταστήσει αυτήν την ανάγκη περισσότερο προφανή από ποτέ.

Η επιχειρηματική εκπαίδευση έχει ιδιαίτερο ρόλο σε αυτή την μετεξέλιξη. Εκ των πραγμάτων γνωρίζουμε ότι, καλώς ή κακώς, η οικονομία έχει μεγαλύτερη επιρροή στην κοινωνία από την πολιτική. Παγκοσμιοποίηση σημαίνει ότι οι εθνικές κυβερνήσεις, ακόμα και συνασπισμοί χωρών, είναι πιο αδύναμοι από τις μεγάλες παγκόσμιες επιχειρήσεις και αγορές. Οι επιλογές μιας επιχείρησης αφορούν μεγάλο πληθυσμό υπαλλήλων, πελατών, προμηθευτών και ολόκληρων κοινοτήτων σε σημεία του πλανήτη μακριά από το κέντρο λήψης αποφάσεων.

Κατ' επέκταση, οι μεμονωμένες αποφάσεις που λαμβάνει ένα στέλεχος έχουν δυνητικά ευρύτατες επιπτώσεις. Δεν αρκεί να γνωρίζει καλά χρηματοοικονομικά, μάρκετινγκ και διοίκηση ανθρώπινου δυναμικού. Πρέπει να είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται τη θέση του όχι μόνο στην εταιρεία, αλλά και στην τοπική κοινωνία, και στον κόσμο. Να ζυγίζει τις άμεσες και τις παράπλευρες συνέπειες των επιλογών του. Να αναγνωρίζει τα ηθικά διλήμματα και να τα αντιμετωπίζει με υπεύθυνο, δημιουργικό και όχι μηχανιστικό τρόπο.

Οι αρετές αυτές διδάσκονται. Όχι βέβαια μέσω διαλέξεων, αλλά με βιωματικό τρόπο. Για το λόγο αυτό οι μεγάλες μεταπτυχιακές σχολές διοίκησης επιχειρήσεων στρέφονται στο συνδυασμό των μαθημάτων μάνατζμεντ, ηγεσίας και επιχειρηματικής ηθικής με τη φιλοσοφία, την ψυχανάλυση, τις τέχνες, το δράμα. Για παράδειγμα, η τέχνη, το θέατρο ο χορός προσεγγίζουν τα ίδια προβλήματα της ανθρώπινης κατάστασης που γνωρίζουμε από το εργασιακό περιβάλλον, αλλά με μη εγκεφαλικό τρόπο. Επιδιώκουν την προετοιμασία στελεχών και ηγετών που δεν θα λειτουργούν μηχανιστικά με σκοπό τη βελτιστοποίηση (για αυτό το σκοπό έχουμε τα πληροφοριακά συστήματα), αλλά θα δρουν δημιουργικά και με υπευθυνότητα απέναντι στις προκλήσεις της επιχείρησης και του ευρύτερου περιβάλλοντος. Σχολές όπως τα IMD, Warwick, Darden, αλλά και το ALBA, καινοτομούν προς αυτή την κατεύθυνση.

Πρόσφατα, η Toyota άρχισε να αντικαθιστά τα ρομπότ με εργάτες σε ορισμένες γραμμές παραγωγής, σε όλα τα στάδια κατασκευής ενός αυτοκινήτου^[v]. Παρότι 96% της παραγωγής εξακολουθεί να γίνεται από ρομπότ, η Toyota επιδιώκει να αναβιώσει τη δεξιοτεχνία του έμπειρου τεχνίτη, με σκοπό να διατηρήσει μόνιμη πρόσβαση στην πρωτογενή γνώση από την οποία μπορούν να γεννηθούν οι επόμενες βελτιώσεις. Ανάλογο είναι και αυτό που κάνουν τα μεγάλα Business Schools με τον προσανατολισμό τους στην ολοκληρωμένη κλασσική παιδεία, βασιζόμενα ταυτόχρονα στα εργαλεία της ηλεκτρονικής μάθησης για τη μετάδοση γνώσεων και πληροφοριών. Η επέλαση της τεχνολογίας δεν έχει κριθεί ακόμα. Είναι στο χέρι μας, εφόσον, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, επαναφέρουμε την εκπαίδευση στην ουσία της.

1. "In hiring, algorithms beat instinct", by N.R. Kuncel, D.M. Klieger and D.S. Ones, Harvard Business Review, May 2014.
2. "Rise of the robots", special report, The Economist, 29 March 2014.
3. "Aughts were a lost decade for U.S. economy, workers", The Washington Post, January 2, 2010.
4. "Race against the machine", by E. Brynjolfsson and A. McAfee, 2011.
5. "'Gods' Make Comeback at Toyota as Humans Steal Jobs From Robots", Bloomberg News, 7 April 2014, http://tinyw.in/gecy

Δείτε εδώ το άρθρο του Νικόλαου Μυλονόπουλου, Associate Dean of MBA Programs, Associate Professor of Information Systems, στο blog του ALBA Graduate Business School.